ირინა ნაჭყებია

«საფრანგეთ-სპარსეთის დიპლომატიური ურთიერთობები
1804-1810 წლებში და საქართველო»

IRINA NATCHKEBIA
Franco-Persian Diplomatic Relations And Georgia (1804-1810)


ეგზოტიკური ჩაიხანა «გულანშარო»
2011 წლის 28 იანვარი
თბილისი, აბანოთ-უბანი; ი. გრიშაშვილის ქ. 14

 


      ირანელი დიპლომატის, ირაჯ ამინის მიერ 1995 წელს პარიზში გამოცემული მონოგრაფიის – Napoléon et la Perse. Paris, 1995 – მოკლე წინათქმას საფრანგეთის აკადემიის წევრი, ჟან ტულარი შემდეგი სიტყვებით იწყებს: „ნაპოლეონის შესახებ დაწერილ ყველა ილუსტრირებულ ნაშრომს ერთვის ვერსალის მუზეუმში დაცული მულარის (1769-1850) ტილო, რომელიც ასახავს ნაპოლეონის მიერ 1807 წლის 26 აპრილს ფინკენშტეინში სპარსეთის ელჩის მიღებას. რატომ ჩამოვიდა იგი ესოდენ შორეული სპარსეთიდან რუსების წინააღმდეგ გაჩაღებული კამპანიისას, ეილაუს მძიმე ბრძოლის დასრულებისთანავე?” ი. ამინი თავისი ნაშრომის შესავალში აღნიშნავს, რომ ნაპოლეონის ეპოქის ისტორიის უფრო ღრმად შესასწავლად საფრანგეთ-სპარსეთის ურთიერთობა კვლავ მოითხოვს კვლევას. ამ საკითხთა ხელახალი გაშუქება აგრეთვე მნიშვნელოვანია საქართველოს ისტორიის ზოგიერთი მომენტის დასაზუსტებლად, რადგან XIX საუკუნის დასაწყისში სპარსეთში საფრანგეთის, რუსეთისა და ინგლისის პოლიტიკურ ინტერესთა დაპირისპირებაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკვე რუსეთის იმპერიის ფარგლებში მოქცეულ საქართველოს ეჭირა, რაც ფრანსუა-ჰენრი მულარის ცნობილი ტილოს მიღმა განვითარებულ პოლიტიკურ მოვლენებს უკავშირდება.
      Jean Toulard, member of the Academy of France, begins the Preface to “Napoléon et la Perse” by Iraj Amini, an Iranian diplomat, with the following words: «All the illustrated works about Napoleon are accompanied with the picture, painted by Moulard, kept in the museum of Versailles and representing reception of the Persian Ambassador by Napoleon in Finkenstein on April 26, 1807. Why did he arrive from such a far off Persia during a campaign against the Russians, at the very moment of the end of Eylau’s hard struggle?” As I. Amini points out that the Franko-Persian relations need to be reexamined for thorough investigation of Napoelon’s epoch. A study of this kind will shed light on several aspects of Georgian history as well. Georgia (we mean here eastern part of the country, the former kingdom of Kartli and Kakheti), which had fallen to the Russian Empire in 1801, played a crucial role in clash of Russian, French and British political interests in Persia, which took place beyond the famous picture of François-Henry Moulard, at the beginning of the 19th century.


სპარსელი ელჩის, მოჰამედ რიზა ყაზვინელის მიღება ნაპოლეონის მიერ ფინკენშტეინში 1807 წლის 27 აპრილს.
Reseption of Persian Ambassador Mirza Mohammad Reza Khan Qazvini in the castle of Finkenstein by Napoleon, April 27, 1807.


      ინდოეთზე ლაშქრობის გეგმა. ეგვიპტის უშედეგო ლაშქრობის შემდეგ (1798-99) პირველმა კონსულმა რუსეთის იმპერატორთან, პავლე I-თან ერთად დაგეგმა ავღანეთის გავლით ინდოეთზე სახმელეთო ლაშქრობა. საგულისხმოა, რომ პავლე I-ის ამიერკავკასიური პოლიტიკაც სწორედ იმ პერიოდში გააქტიურდა. 1801 წლის 18 იანვარს პეტერბურგში გამოქვეყნდა პავლე I-ის მანიფესტი საქართველოს რუსეთთან შეერთების შესახებ, ხოლო უკვე 27 თებერვალს რუსეთის იმპერატორის განკარგულებით ინდოეთზე სალაშქროდ ორენბურგისაკენ დონის კაზაკთა პოლკები დაიძრნენ. ეს გეგმა პავლე I-ის მკვლელობის (11.03.1801) გამო ვერ განხორციელდა.
      The Project of the Indian Expedition. After the expedition against Egypt (1798-1799), which ended with no results, the First Consul together with the Russian Emperor Paul I planned the land expedition against India via Afghanistan. It is significant that exactly in that same period the Caucasian policy of the Russian Emperor became more active. On January 18, 1801 in St. Petersburg, the Manifesto of Paul I about the joining of Georgia to Russia was published. Already on February 27, the regiments of the Cossacks of Don set out from Orenburg for the expedition against India following the instructions of the Emperor of Russia. This plan was not realised, however, because of the murder of Paul I.
      ორგზის წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ, ირან-ავღანეთის ტერიტორიული სიახლოვის გათვალისწინებით, ნაპოლეონმა ინდოეთზე სალაშქროდ ირანის ჩართვა განიზრახა. 1803 წლის ოქტომბერში კონსტანტინოპოლში საფრანგეთის ელჩს, მარშალ ბრიუნს და ბაღდადსა და ალეპოში მყოფ საფრანგეთის კონსულებს ჟან-ფრანსუა რუსოსა და ალესანდრო-ლუიჯი დე კორანჩეზს ირანის შესახებ ზუსტი ცნობების შეკრება და საფრანგეთისადმი ირანის კარის განწყობის დაზვერვა დაავალა. ამ თვალსაზრისით საგანგებო ყურადღებას იმსახურებს აღმოსავლეთში დაბადებული და აღზრდილი ჟან-ფრანსუა რუსოს ცნობები. 1804 წლის 22 ოქტომბრით დათარიღებულ წერილში იგი ტალეირანს, ატყობინებდა, რომ დაუკავშირდა ირანის გავლენიან პირებს, მათ შორის ისფაჰანის შეიხ-ულ-ისლამს მირზა მორთეზას, რომელმაც მას დაუდასტურა ფათჰ-ალი შაჰის კეთილგანწყობა და მზადყოფნა ნაპოლეონთან ურთიერთობის დასაწყებად. ამავე წერილში ჟ.-ფ. რუსო ვრცლად ეხება ინდოეთიდან ინგლისელთა განდევნის თავის დიდი ხნის გეგმას სავარაუდო მარშრუტის მითითებითა და მოკავშირეთა დასახელებით. მისი აზრით "საფრანგეთს, სპარსეთსა და ყანდაჰარს შორის" სამმხრივი ალიანსი უნდა დამყარებულიყო, ყანდაჰარდსა და საფრანგეთს შორის შუამავლობა ფათჰ-ალი შაჰს უნდა გაეწია. ჟ.-ფ. რუსიოს ეს ცნობები ზუსტად ეხმიანებოდა საფრანგეთის იმპერატორის სურვილს. ამასთან, ეს მოვლენები საფრანგეთის წინააღმდეგ მესამე კოალიციის მზადებასა და რუსეთ-ირანის 1804-1813 წლების ომს დაემთხვა.
      After two unsuccessful attempts, Napoleon decided to include Persia in the expedition against India taking into consideration the territorial proximity of Persia and Afghanistan. From this point of view, the information of the French consul in Baghdad Jean-Francois Rousseau deserves special attention. In his letter of October 22, 1804, he informs Talleyrand, that a tripartite alliance between France, Persia and Qandahar would take place, and Fath-Ali Shah would be the mediator between Qandahar and France. This information of Rousseau exactly corresponded to the will of the Emperor of France: it coincided with the preparation of the Third Coalition against France and also with the first Russo-Persian war.


ფათჰ-ალი შაჰი (1797-1834), ლუვრი.
Fath-Ali Shah (1772 1834), Luvre.


      რუსეთ-ირანის პირველი ომის (1804-1813) დასაწყისი. რუსეთ-ირანის პირველი ომი 1804 წლის ივნისში დაიწყო, როდესაც რუსეთის ჯარმა განჯა დაიკავა და განჯის სახანო რუსეთის სამფლობელოს შეუერთა. ირანის ჯარს მეთაურობდა ფათჰ-ალი შაჰის მემკვიდრე, აბას-მირზა (1788-1833). მის ბანაკში იმყოფებოდნენ ერეკლე II-ის ვაჟი ბატონიშვილი ალექსანდრე და გიორგი XII-ის ვაჟი ბატონიშვილი თეიმურაზი.
      The Beginning of the First Russo-Persian War (1804-1813). The first Russo-Persian war began in the June of 1804. The Persian troops were commanded by Abbas Mirza, the heir of Fath-Ali Shah. Two Georgian Royal Princes Alexandre, son of the king Erekle II, and Teimuraz, the son of George XII, were in his camp. The two princes were held in a great respect by the Qajars, and were supported in their desire to liberate Georgia from the Russians. Fath-Ali Shah writes to the King of Imereti, Solomon the Second, that his own highest will was to help them in the liberation of Georgia from Russia. Alexander and Teimuraz became dangerous adversaries for the government of Russia – because the General-governor of Georgia the General Paul Tsisianov advised Mirza-Shafy – the First Vizier of the Fath-Ali Shah to give up the Royal Princes, otherwise he threatened them with bloodshed.


სპარსეთის ტახტის მემკვიდრე აბას მირზა (1789-1833).
The Crown Prince of Persia Abbas Mirza (1789-1833).


      აღსანიშნავია, რომ ფათჰ-ალი შაჰმა ირანს გადახვეწილი ბატონიშვილები კარგად მიიღო. 1803 წლით დათარიღებულ ფირმანებში შაჰი ამირებს ალექსანდრე მირზასა და თეიმურაზ მირზას დამოუკიდებელ ვალიებად ამტკიცებს საქართველოში, საქართველოს კი "ირანის სამფლობელოთა განუყოფელ ნაწილს" უწოდებს, რაც რუსეთის წინააღმდეგ კახეთის მოსახლეობის ასაჯანყებლად იყო გამიზნული. 1803 წელსვე ფათჰ-ალი შაჰი იმერეთის მეფეს, სოლომონ II-ს წერს, რომ უწარჩინებულესი ალექსანდრე მირზა და თეიმურაზ მირზა მის კარზე წარდგომის ღირსნი გახდნენ, მისი უზენაესი ნება-სურვილი კი მათთვის რუსეთისაგან საქართველოს დახსნაში დახმარება იყო. ამიტომ შაჰმა მეფური კეთილგანწყობის ნიშნად ისინი გაგზავნა ტახტის მემკვიდრე აბას მირზასთან.


 

ალექსანდრე ბატონიშვილი. თეიმურაზ ბატონიშვილი.
The Royal Prince Alexandre (1770-1844). The Royal Prince Teimuraz (1782-1846).


      ამგვარად, ერეკლე II-ის ვაჟი ალექსანდრე და შვილიშვილი თეიმურაზი აღა-მაჰმად ხანის მემკვიდრეთათვის მეტად სასურველი პარტნიორები, რუსეთის მთავრობისათვის კი საშიში მოწინააღმდეგეები გახდნენ. ამიტომ ითხოვდა 1803-1806 წლებში ქართლ-კახეთის მმართველი გენერალი ციციანოვი ყარაბაღის ხანის, აბას-ყულისაგან ერთგულების დასამტკიცებლად ქართველი ბატონიშვილების გაცემას. თეიმურაზისათვის თვალ-ყურის დევნება ევალებოდა ერევნის ოლქის მმართველის, ჰოსეინ ხანის ძმას, ერევნის ციხის კომენდანტს მეჰდი-ყული ხანს. Oორივე ბატონიშვილს უთვალთვალებდა თავრიზის ბეგლარბეგი აჰმედ ხანი, რომელსაც ციციანოვი 1804 წლის ზამთარში საიდუმლოდ ურიგდებოდა: თუ იგი ბატონიშვილებს განჯაში ჩაიყვანდა, საჩუქრებსაც მიიღებდა და მომავალშიც თავშესაფარის იმედი ექნებოდა. 1804 წლის ზაფხულში, რუსეთ-ირანის ომის დაწყებამდე, გენერალი ციციანოვი ფათჰ-ალი შაჰის პირველ ვეზირს, მირზა შაფისაც ურჩევდა ბატონიშვილთა გაცემას, წინააღმდეგ შემთხვევაში კი სისხლისღვრით ემუქრებოდა.
      1805 წლის ზაფხულში რუსეთის ჯარმა დაამარცხა აბას-მირზა, შექის, შირვანისა და ყარაბაღის ხანები რუსეთის მხარეს გადავიდნენ, ხოლო მომდევნო წელს რუსეთის ჯარმა ერევნისა და ნახჭევანის სახანოების გარდა თითქმის მთელი ამიერკავკასია დაიკავა. ომი ჭიანურდებოდა, რადგან რუსეთი ანტიფრანგულ კოალიციაში შევიდა და კავკასიაში მნიშვნელოვან სამხედრო კონტინგენტს ვეღარ გზავნიდა, ირანს კი რუსეთის ჯარის განდევნის ძალა არ შესწევდა. ირანმა ინგლისელთა – ინდოეთში თავის მეზობელთა – მხარდაჭერის იმედიც დაკარგა: დახმარების სანაცვლოდ მათ ფათჰ-ალი შაჰს ჰორმუზის კუნძული, კასპიის ზღვის ნავსადგურები და სპარსეთის ყურეში ნავსადგური ბანდარ-ბუშერი მოსთხოვეს, რაზეც უარი მიიღეს. განრისხებულმა შაჰმა ინგლისთან 1800 დადებული სავაჭრო ხელშეკრულება გააუქმა და თავრიზის ბეგლარბეგის, აჰმედ ხანისა და ეჩმიაძინის კათალიკოსის, დავითის რჩევით, ნაპოლეონს მისწერა წერილი.
      In the summer of 1806 Russia occupied almost all the Caucasus, except for the khanates of Erevan and Nakhchevan. The war was prolonging as Russia joined the coalition against France and could not send any significant military forces to the Caucasus, and Persia could not drive away the army of Russia. Persia received no support from England, and the Shah pinned his hope on France.
      საფრანგეთ-ირანის ურთიერთობათა დასაწყისი (1805-1807). ფათჰ-ალი შაჰის წერილი ნაპოლეონს 1805 წლის იანვარში გადასცეს. ამ წერილის თანახმად, შაჰი საფრანგეთის მთავრობას მეგობრობასა და რუსეთთან ომში თანადგომას სთხოვდა. ამგვარ ვითარებაში ნაპოლეონმა ირანში აგენტის გაგზავნა გადაწყვიტა. ნაპოლეონმა 1805 წლის მარტში ჯერ აღმოსავლური ენების მცოდნე თავისი პირადი მდივანი-თარჯიმანი 25 წლის ამედე ჟობერი, შემდეგ კი 41 წლის გამოცდილი ოფიცერი, ალექსანდრ რომიე გაგზავნა. მათი მისიების ძირითადი მიზანი ირანის შესახებ ზუსტი ინფორმაციის მოპოვება იყო. რომიეს, როგორც პროფესიონალ სამხედრო პირს, დამატებით ირანის სამხედრო მდგომარეობის დაწვრილებით შესწავლა დაევალა. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა ალექსანდრ რომიეს მიერ სიკვდილამდე (12.11.1805) დაწერილი ანგარიში ირანში მისი მისიის შესახებ და იმავე საკითხზე ნაპოლეონის მიერ ამედე ჟობერისაგან მოთხოვნილი ანგარიში (1807 წლის 6 მარტი). ჟ.-ფ. რუსოს მოსაზრებისაგან განსხვავებით, რომიე ობიექტური დასაბუთებით უარყოფითად აფასებდა ინდოეთში ლაშქრობის პერსპექტივას, ამედე ჟობერისაგან განსხვავებით კი ირანთან კავშირის სარგებლობასაც ეჭვქვეშ აყენებდა. ალექსანდრ რომიეს უარყოფით მოსაზრებათა გაბათილებას ჟ.-ფ. რუსოც შეეცადა.
      The Beginning of the Franco-Persian Relationships (1805-1807). Fath-Ali Shah’s letter was handed to Napoleon in January 1805. According to this letter, the Shah asked the government of France for friendship and assistance in the war against Russia. Given these circumstances, Napoleon decided to send an agent to Persia – Amédée Jaubert, his private Secretary-Interpreter, and later an experienced officer, Alexandre-Antoine Romieu. Romieu’s and Jaubert’s reports are of great importance. While Jaubert, like Rousseau, agitated for the Franco-Persian alliance, Romieu doubted the benefits of the alliance, and negatively assessed expected expedition in India. But Napoléon decided to conclude a treaty of alliance with Persia. In response to the missions Romieu and Jaubert, in March 1807, the Ambassador of Fath-Ali Shah, Mirza Mohammad Riza khan Qazvini, arrived to Warsaw.
      ფრანგული პრესა სპარსეთისა და საქართველოს შესახებ. ნაპოლეონის მიერ ირანში წარგზავნილი მისიების საპასუხოდ 1807 წლის მარტში ვარშავაში ფათჰ-ალი შაჰის ელჩი, მირზა მოჰამედ-რიზა ხან ყაზვინელი ჩავიდა. ირანის შესახებ ცნობების გაშუქება ფრანგული პრესის ფურცლებზე უკვე 1807 წლის იანვრიდან დაიწყო და ძირითადად რუსეთის წინააღმდეგ ომში ფათჰ-ალი შაჰისა და მისი მემკვიდრის, მეფისწულ აბას მირზას სამხედრო წარმატებებს ეძღვნებოდა. ეს ინფორმაცია მეტად გაზვიადებული იყო და ხშირად არ შეესაბამებოდა სინამდვილეს. პრესაში აგრეთვე დიდი ყურადღება დაეთმო ნაპოლეონის მიერ ელჩის მიღებასა და მისთვის, ირანისაგან განსხვავებით, საფრანგეთის დიდ სამხედრო მიღწევათა დემონსტრირებას.
      The French Press on Persia and Georgia. As early as January 1807, French newspapers started publication series of articles about Persia. The information about Persia was mainly dedicated to the military victories of Fath-Ali Shah and Abbas Mirza in the war against Russia. This information was exaggerated and often did not correspond to the reality on the ground.
      მეტად საგულისხმოა, რომ ცნობები საქართველოს შესახებ ასევე 1807 წლის მარტსა და აპრილში გამოქვეყნდა Journal de l'Empire-ის სამ ნომერში. მეტად ვრცელი საგაზეთო წერილების ავტორი იყო ცნობილი მეცნიერი კონრად მალტ-ბრუნი (1775-1826). თავისი წერილების წყაროდ ის წმ. ალექსანდრე ნეველის არქიმანდრიტის, ევგენი ბოლხოვიტინოვის ნაშრომს უთითებდა, რომელიც 1802 წელს გამოიცა სანკტ-პეტერბურგში. სავარაუდოა, რომ მალტ-ბრუნმა ამ წიგნის ან გერმანული (1802) ან ფრანგული თარგმანით (1804) ისარგებლა.
      It is very significant, that information about Georgia was published also in March and April 1807, in three issues of Journal de l'Empire. The author of a very large newspaper articles was the famous scholar Conrad Malt-Brune. As the source of his articles he named the work of Evgeny Bolkhovitinov, the Russian Archimandrite.
      პირველი წერილის შესავალში (10.03.1807) მალტ-ბრუნი აღნიშნავდა, რომ ოფიციალურ დოკუმენტებში საფრანგეთის მთავრობა კავკასიის მიმართულებით რუსეთის გაფართოების მნიშვნელობას მიუთითებდა, ხოლო კავკასიისათვის მზერის მიპყრობისას სახელმწიფო მოღვაწე დაინახავდა, რომ საქართველო რუსეთის გუბერნიად იყო გადაქცეული, კავკასიის დაუმორჩილებელი ხალხები კი ყოველი მხრიდან მოსკოველების ჯარით იყვნენ გარშემორტყმულნი; ამის გამო სპარსეთსა და აზიურ თურქეთს საქართველოსთან აღარ ჰქონდათ ბუნებრივად არსებული საზღვარი. მისი კომენტარით, რუსების მიერ დაპყრობილ ამ მშვენიერ ქვეყანაში გეოგრაფები, ბუნებისმეტყველნი, ისტორიკოსები და ლიტერატორები საინტერესო მოვლენებს, დიდებულ ბუნებას, უძველეს ხალხს, ნაკლებად ცნობილ ენებს, დაბოლოს, სამეცნიერო კვლევებისათვის ვრცელ ასპარეზს ჰპოვებდნენ.
      In the introduction of the first letter, March 10, 1807, Malt-Brune mentions that the official documents of the government of France indicated the expansion of Russia in the direction of Caucasus. While turning attention to the Caucasus, one could see that Georgia was turned into a province of Russia, and that the rebellious peoples of the Caucasus were surrounded by ‘the army of Moscow’ from all sides. Because of this, Persia and Asian Turkey had no more natural frontier with Georgia. According to his comments, in this beautiful country, conquered by the Russians, geographers, nature historians, historians and men of letters could find interesting events, beautiful nature, ancient people, less known languages, and finally a wide field for scientific research. In addition, the Malt-Brune gave general information about the Caucasus.
      მეორე წერილში (18.03.1807) მალტ-ბრუნი მკითხველს საქართველოს ისტორიის საკმაოდ ვრცელ მიმოხილვას სთავაზობს უძველესი დროიდან და მას ალექსანდრე I-ის მანიფესტით (1801 წლის 12 სექტემბერს) ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის შემადგენლობაში შესვლის ამბით ასრულებს. მესამე წერილი (6.04.1807) საქართველოს რელიგიის, კულტურისა და ცივილიზაციის საკითხებს ეძღვნება. მალტ-ბრუნი წერდა, რომ ქართველებს მრავალი უძველესი ხელნაწერი ჰქონდათ, მრავალი მათგანი კი დიდი ღირებულებისა და მეცნიერთა ყურადღების ღირსი იყო. საგაზეთო წერილებში მოყვანილი ორი ცნობა კი მიუთითებდა საქართველოს გარკვეულ კავშირს მისგან ტერიტორიულად მეტად დაცილებულ ინდოეთთანაც: 1. მალტ-ბრუნი წერს, რომ ნადირ-შაჰმა სათანადოდ შეაფასა ქართველთა ვაჟკაცობა და ქართულმა კავალერიამ მას უდიდესი სამსახური გაუწია ინდოეთსში დასქრობისას; 2. მალტ-ბრიუნი იმეორებს ბოლხოვიტინოვის სუბიექტურ მოსაზრებას, რომ ვეფხისტყაოსნი ინდური პოემის მიბაძვაა და მას ვეფხისტყაოსნი იმიტომ ეწოდებოდა, რომ მისმა გმირმა ინდოელმა პრინცმა, სახელად ტარიელმა, ქვეყნიერება ვეფხის ტყავით შემოსილმა მოიარა.
      In the second letter, March 18, Malt-Brune proposes to the reader quite a wide review of the history of Georgia from ancient times and ends it with the integration of the kingdom of Kartli and Kakheti to Russia by the Manifesto of Alexandre the First, September 12, 1801. The third letter, April 6, 1807, is dedicated to matters of religion, culture and civilization of Georgia. Malt-Brune wrote that the Georgians possessed ancient manuscripts, and that a lot of them were of great value, and merited the attention of scientists. In these newspaper articles there were two notes about certain connections of Georgia with India, which, territorially, of course, was quite far from it: 1. Malt-Brune writes, that Nadir Shah properly appreciated the courage of Georgians and the Georgian cavalry served him greatly in the celebrated ‘Expedition against the Great Mogul’. 2. Malt-Brune repeats the subjective and faulty opinion of Bolkhovitinov, that the poem “The Man in the Panther’s Skin” by Shota Rustaveli (XIIe century) was an imitation of an Indian poem, and that it was named so because his hero the Indian prince Tariel went round the world dressed in a Panther’s skin. Here it is first time “The Knight in the Panther’s Skin” is mentioned in the European press.
      ამგვარად, საფრანგეთის პოტენციური მოკავშირის – სპარსეთის – დადებითად წარმოჩენის პარალელურად, ფრანგულმა პრესამ მეტად ვრცელი წერილები ევროპაში ნაკლებად ცნობილი საქართველოს შესახებაც გამოაქვეყნა. საგაზეთო წერილების მეშვეობით კი ევროპელი მკითხველის ცნობიერებაში საქართველო არა მხოლოდ სპარსეთთან, ოსმალეთთან და რუსეთთან, არამედ ინდოეთთან კავშირშიც ფიქსირდებოდა.
      Thus, the French press showed the potential ally of France – Persia, in an extremely positive light and at the same time it published several important articles about Georgia, a country, which was far less known in Europe. By means of these articles Georgia was fixed in the minds of the European reader not only in its connection with Persia, the Ottoman Empire and Russia, but also with India. The fact, that it was Malt-Brune, who wrote these articles, makes us think, that the profuse elucidation of the theme of Georgia before the conclusion of the Franco-Persian Treaty, served the interests of the government. This testifies to how important the powerful weapon of propaganda was in influencing public opinion. Napoléon was perfectly aware of this and took advantage of it when he needed to.
      ყოველივე ეს მოწმობს პრესის, როგორც საზოგადოებრივი აზრის ჩამოყალიბებაზე გავლენის მქონე პროპაგანდის უძლიერესი იარაღის დიდ მნიშვნელობას. ნაპოლეონმა ეს შესანიშნავად იცოდა და მას საჭიროებისამებრ იყენებდა. ამ საკითხზე აკადემიკოსი ჟ. ტულარი შემდეგს წერს: „კეისრის შემდეგ, ბონაპარტი ალბათ პირველი გენერალი იყო, რომელსაც პროპაგანდის მნიშვნელობა ესმოდა. საკმარისი არაა ბრძოლის მოგება – გამარჯვების ლეგენდა შარავანდედით უნდა შემოსო. (...) ეგვიპტის ექსპედიციას, სრული დამარცხების მიუხედავად, მემატიანეთა კალამმა აღმოსავლური ეპოპეის იერი შესძინა, მისი გმირი კი ალექსანდრესა და კეისრის თანასწორი გახადა”... ის ფაქტი კი, რომ ამ საგაზეთო სტატიების ავტორი სწორედ მალტ-ბრუნი იყო, გვაფიქრებინებს, რომ საქართველოს თემა მთავრობის მიერ საგანგებოდ იყო შეკვეთილი. სიმპტომატურია ის გარემოებაც, რომ 1806 წლის შემოდგომაზე ნაპოლეონმა ფრანგულ გაზეთებში ბრძანა სტატიების ბეჭდვა, რომლებშიც მეტად ირონიულად იხსენიებდნენ პრუსიის დედოფალ ლუიზას და მას პრუსიის ყველა უბედურების მთავარ მიზეზად სახავდნენ.
      ჩანს, საფრანგეთის იმპერატორი იმდენად იყო დარწმუნებული საკუთარ ძლევამოსილებაში, რომ ამგვარი ხასიათის ინფორმაციის გამოქვეყნებით არ ერიდებოდა არც ინგლისის და არც რუსეთის გაღიზიანებას.
      იმჟამად ნაპოლეონისათვის ინდოეთში ლაშქრობის მოწყობის დიდ მნიშვნელობას მოწმობს 1807 წლის 12 აპრილს მის მიერ ფინკენშტეინში ხელმოწერილი ბრძანება (რომელსაც მსვლელობა 1807 წლის 1 ინვისს მისცეს) ირანში სრულუფლებიან მინისტრად ბრიგადის გენერალ კლოდ-მატიე გარდანის დანიშვნისა და მისი მისიის სხვადასხვა სამხედრო სამსახურის ოფიცრებით დაკომპლექტების შესახებ.
      The great importance of the expedition in India for Napoléon at that time is confirmed by his Decree, signed in April twelve, 1807 in Finkenstein, on assignment of Brigadier-General Claude-Mathieu Gardane in Persia as a plenipotentiary minister. The Mission was composed of twenty eight people, among them twelve civilians, two clerics and thirteen militaries.
      ფრანგი აგენტების ცნობები საქართველოს შესახებ. მართალია, 1805 წლამდე, ე.ი. ნაპოლეონის მიერ სპარსეთში ფრანგი ემისრების გაგზავნამდე, საქართველო უშუალოდ არ ექცეოდა საფრანგეთის პოლიტიკურ ინტერესთა სფეროში, ამ საკითხზე რამდენიმე დოკუმენტს საფრანგეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს არქივში მივაკვლიეთ. ამ ხელნაწერთა ავტორები იყვნენ ბაღდადში საფრანგეთის გენერალური კონსული ჟან-ფრანსუა რუსო, სინოპში საფრანგეთის კონსული პასკალ ფურკადი და 1796 წელს აღა-მაჰმად-ხანთან წარგზავნილი გიიომ-ანტუან ოლივიე.
      Information of French emissaries about Georgia. Here we can pose the question: what information did the Emperor of France have about Georgia? It is a fact, that until 1805, before Napoleon sent French emissaries to Persia, Georgia was not included in the sphere of political interests of France, but we found some documents in the Archive of the Ministry of Foreign Affairs of France. The authors of these references were the General Consul of France in Bassora – Jean-Francois Rousseau, Guillaume-Antoine Olivier – sent by the Directory to Agha-Muhammad-Khan in 1796, and the French Consul in Synop – Pascal Fourcade.
      ჟ.-ფ. რუსოს მიერ 1795 წლის 15 ოქტომბერს კონსტანტინოპოლში საფრანგეთის საგანგებო წარგზავნილის, მოქალაქე ვერნინაკისადმი გაგზავნილი მოხსენებითი ბარათი კავკასიაში აღა-მაჰმად-ხანის 1795 წლის სექტემბრის კამპანიას ეხება. მოქალაქე ჟ.-ფ. რუსოს ცნობების თანახმად, 1795 წლის გაზაფხულზე აღა-მაჰმად-ხანი 150 000-იანი ლაშქრით წასულიყო თეირანიდან საქართველოსაკენ ერევნის, შირვანის, ყარაბაღის პროვინციების გავლით, რომლებიც მას არც გადასახადს უხდიდნენ და არც ემორჩილებოდნენ. თავრიზიდან და ხოიდან მიღებულ წერილებზე დაყრდნობით, ისფაჰანის შეიხ-ულ-ისლამის ცნობითვე, მეფე ერეკლეს, ერევნის მმართველ მეჰმედ-ხანს და შუშის მმართველ იბრაჰიმ ხანს არ სურდათ აღა-მაჰმად-ხანის გაღიზიანება. ერეკლეს მოკავშირეები მოლაპარაკებებს აწარმოებდნენ აღა-მაჰმად-ხანთან ხარკის და წლიური გადასახადის შესახებ. მისივე ცნობით, რუსები არავითარ მონაწილეობას არ იღებდნენ ყველა ამ ომში, თავისი ბედის პირისპირ მიატოვებინათ თავიანთი ძველი მოკავშირე ერეკლე, თვითონ კი მშვიდად აგრძელებდნენ თავიან ვაჭრობას კასპიის ზღვით ასტრახანიდან რაშთში, დარუბანდსა და ბაქოში, რომლებიც აღა-მაჰმად-ხანს ემორჩილებოდნენ...
      1795 წლის 26 ოქტომბერს ვერნინაკს ატყობინებდა, რომ აღა-მაჰმად-ხანს სრულიად დაემარცხებინა ერევნის ხანისა და ქართველების ლაშქარი, რომელსაც ერეკლეს ვაჟი მეთაურობდა. ამ გამარჯვების შემდეგ ერევნის ხანი და ეჩმიაძინის პატრიარქი დამორჩილებოდნენ აღა-მაჰმად-ხანს, ის კი გამარჯვებული შესულიყო ერევანში. პატივისცემის ნიშნად, სომხებს მისთვის დიდი საჩუქრებიც გაეგზავნათ. აღა-მაჰმად-ხანი კი თბილისის ასაღებად წასულიყო. ჟ.-ფ. რუსო, რომელსაც ახალგაზრდა აღა-მაჰმად-ხანი ქერიმ-ხანის კარზე ყოფნისას გაეცნო, წინასწარ ვარაუდობდა, რომ მისი სასტიკი ხასიათიდან გამომდინარე მძიმე იქნებოდა იმ უკიდურესი სისასტიკის წარმოდგენა, რასაც ის განახორციელებინებდა თავის მებრძოლებს ამ ქრისტიანულ, მუდამ მათ მოხარკე ქვეყანაში. ამ ომში ქართველების დასახმარებლად რუსები საერთოდ არ გამოჩენილან. ეს ფაქტი შეფასებული იყო როგორც რუსეთის კარის ბარბაროსული პოლიტიკა საქართველოს მიმართ, რომელთაც ერეკლე და საქართველო აღა-მაჰმად-ხანისათვის მიეტოვებინათ გასანადგურებლად, თავიანთ ძალებს კი სრულიად საქართველოს დასაპყრობად და მის, როგორც დაპყრობილის სამუდამოდ შესანარჩუნებლად, შემდეგ აამოქმედებდნენ.
      1796 წლის შემოდგომაზე ჟ.-ფ. რუსო კონსტანტინოპოლში ინფორმაციას უკვე აღა-მაჰმად ხანის მიერ საქართველოში შემოჭრის შედეგების შესახებ აწვდიდა. ის წერდა: „(...) საჭურისის ლაშქარმა ტიფლისში ჩაიდინა ყველა ის საშინელება, რაც შეიძლება გამოიწვიოს ომმა, მოლაშქრეთა აღვირახსნილმა სისასტიკემ და ბარბაროსობამ. ამას გარდა, დამპყრობლის ბრძანებით, გაანადგურეს და დაანგრიეს ოცდაათ ქრისტიანულ ეკლესიაზე მეტი და ორი სუნიტური მეჩეთი (სუნიტი თათრების მეჩეთი, აშენებული ისააკ ფაშას მიერ 1710 წელს, აღა-მაჰმად ხანს დაუნგრევია), რომლებიც ქალაქში იყო, გადაწვეს და გაძარცვეს ყველა სახლი და ფორტიფიკაცია; ამ დანაშაულისა და სისასტიკის შემდეგ მონად აქციეს 40 ათას ადამიანზე მეტი, რომელთაგან თითქმის სამი მეოთხედი ქართველი იყო და დარჩენილი მეოთხედი კი სომხები და სუნიტი მუსლიმები; ეს ციფრი გაზვიადებული არ უნდა იყოს, რადგან ბაღდადში ირწმუნებიან, რომ ტყვეთა რაოდენობა 70 ათასი იყო. ყველა მონა გაგზავნეს თუ გაფანტეს სპარსეთში და დარწმუნებულნი უნდა იყოთ, რომ მრავალი მათგანი უკვე მოკვდა ან კვდება გაჭირვების, სისასტიკისა და ძალადობის გამო, განსაკუთრებით კი – დარდით. ამ მონობის რამდენიმე მაგალითმა ბაღდადამდეც მოაღწია. ერთი ექვსიოდე წლის ბიჭუნა, ჩამოყვანილი აქ ერთი სომეხი ვაჭრის მიერ, ძალით წაიყვანა ბაღდადის ფაშამ, რომელიც თავად ქართველი მონა იყო; ეს ბავშვი, მიუხედავად კარგი მოპყრობისა და ალერსისა, სულ ტიროდა და თავის დედ-მამას ითხოვდა”.
      1804 წელს ჟ.-ფ. რუსო უკვე საქართველოს რუსეთის შემადგენლობაში მოქცევის ამბებს და კასპიისპირეთში რუსების ზრახვებს ეხებოდა და საფრანგეთის მთავრობას შემდეგ ინფორმაციას აწვდის: 1. საქართველო დახასიათებულია როგორც „მშვენიერი და ვრცელი მხარე“, რომელიც „მუდმივად სპარსეთის მოხარკე“ იყო; 2. ერეკლე II-ს გარდაცვალების შემდეგ ქართლ-კახეთის მთლიანად რუსეთის მმართველობაში გადასვლას; 3. რუსების გაბატონებას ბაქოსა და კასპიის ზღვის სხვა ნავსადგურებზე; 4. რუსების საქართველოში შეჭრისთანავე ერეკლე II-ს ერთ-ერთი ვაჟის (იგულისხმება ალექსანდრე ბატონიშვილი – ი.ნ.) სპარსეთში გაქცევას, სპარსელთა ლაშქრით მის გაგზავნას რუსების წინააღმდეგ და მის უკუგდებას; 5. რუსების ერთადერთ მიზანს: კასპიის ზღვაზე საუკეთესო ნავსადგურების, განსაკუთრებით კი გილანის ნაყოფიერი და მდიდარი მხარის დაპყრობას.
      ფრანგი აგენტების ცნობების გაანალიზების და ურთიერთშეჯერების შედეგად, ფრანგებისათვის საქართველო ცნობილი გახდა, როგორც რუსეთის მფლობელობაში მოქცეული „მშვენიერი და ვრცელი მხარე”, რომელიც 1783 წლამდე „სპარსეთს ექვემდებარებოდა” და „მუდამ მისი მოხარკე” იყო. ეს ქვეყანა დალაშქრა ერეკლესა და მისი მემკვიდრეების მიერ რუსეთის „უზენაესი ძალაუფლების” ცნობით გამძვინვარებულმა სპარსეთის მმართველმა, აღა-მაჰმად ხანმა. მან საქართველოს დედაქალაქი „ტიფლისი გააჩანაგა”, მისმა მოლაშქრეებმა იქ „აღვირახსნილი სისასტიკე და ბარბაროსობა ჩაიდინეს და მრავალი ტყვეც გაიყვანეს.
      Analysis of the above mentioned documents shows that Georgia became known to Frenchmen as “a beautiful and wild country”, which was in the dominion of Russia, and which before 1783 was under the governance of Persia, and always paid tribute to it. When Agha-Muhammad-Khan – the Ruler of Persia, learned that from 1783 Erekle and his heirs recognized the supreme power of Catherine II and Russia, – he became furious and ruined the capital of Georgia – Tiflis. His warriors committed there unbridled cruelty and barbarity. Russians did not participate in this war and continued trading via the Caspian Sea from Astrakhan to Rasht, Daruband and Baku. This fact was assessed by Rousseau as the Barbarian policy of Russia towards Georgia as the former had abandoned Georgia to Agha-Muhammad Khan, to use their own military forces to conquer and retain it within its borders permanently.
      რუსოს, ფურკადის და ოლივიიეს მოხსენებით ბარათებში აქცენტირებულია 1783 წლიდან რუსეთის სწრაფვა, დამკვიდრდებულიყო ოსმალეთის შავიზღვისპირა ნავსადგურ ტრაპიზონიდან სპარსეთის კასპიისპირა ნავსადგურ ასთარაბადამდე მდებარე მხარეებში მათი ხელსაყრელი სამხედრო და სავაჭრო მდებარეობის გამო.
      ალექსანდრ რომიესა და ამედე ჟობერის მოხსენებითი ბარათების გაანალიზების და ურთიერთ შეჯერების შედეგად, საფრანგეთის მთავრობისათვის ცნობილი ხდებოდა, რომ რუსეთს საქართველოში 8-12 000 ჯარისკაცზე მეტი არ ჰყავდა, მაგრამ ამ მცირე ძალებით წარმატებით უწევდა წინააღმდეგობას 40-80 ათასიან სპარსეთის ლაშქარს. ჯარის მთავარი გამოსაზამთრებელი ადგილი თბილისი იყო, საქართველოს მოსახლეობის დამოკიდებულება რუსებისადმი უარყოფითი იყო. ფართოვდება ინფორმაცია ერეკლე II-ს ოჯახის ზოგიერთი წევრის უკმაყოფილების შესახებ რუსეთის მიმართ და მისი ორი ვაჟის სპარსეთის შაჰთან გაქცევა. მითითებულია რუსების მიერ დაპყრობილი ტერიტორია – მხარეები მდ-ებს არაქსსა და მტკვარს შორის და რუსების მიერ ერევნის ციხის აღების მუდმივი მცდელობა.
      According to the words of the Prince Teimuraz, Agha-Mohammad-Khan, after having ruined Tiflis, has been his going to the Royal bath-house to relax. He was excited by the magnificence of the King’s palace, and the richness seen in it, but also by the building of the bath-house, built of ashlars, by the bath-house’s marble coating, and its ‘health-giving’ water. The basin in which Agha-Mohammad-Khan had taken his bath was called the Shah’s basin during the nineteenth century.
      This news was aggravated by the escape to Persia of one of Erekle II’s sons – Prince Alexandre. The reason for Prince Alexandre’s escape was provoked by the entering of the Kingdom of Kartli and Kakheti to Russia after the death his father of Erekle II and he fought against the Russians on the side of Persians. By this it was evident, that the political orientation of the royal family was not unanimous.
      რუსო-ვაჟი აგრეთვე ეხება საქართველოში აღა-მაჰმად ხანის შემოსევას და საქართველოს რუსეთთან შეერთების მიზეზებს. ამ ქვეთავს იგი შემდეგი დასკვნით ასრულებს: „ქართველები იწყებენ გამოფხიზლებას იმ აზრისაგან, რომელსაც თავიდან იქმნიდნენ რუსეთის მმართველობის ზომიერების შესახებ. ისინი უკვე ჩივიან მათი სიმკაცრის გამო და მოუთმენლად ელიან შესაძლებლობას, რომ მოიხსნან სპარსელებისაზე ის არანაკლებ მძიმე უღელი, რომელიც თავად დაიდგეს”.
      This information was completed by the informations of Alexandre Romieu and Amédée Jaubert. They pointed out that Russia did not have more than 10-12 thousand soldiers in Georgia, but with these few forces it resisted successfully the army of Persia, which contained from forty to eighty thousand soldiers. Russia kept the territories that it occupied between the rivers of Aras and Kura. The wintering place for the Russian army was Tbilisi. According Joseph Rousseau “the Georgians awaken from their idea about the moderateness of Russian rule”. They are already complaining because of the severity of the Russians and are awaiting impatiently the opportunity to take off their heavy yoke, similar to that of the Persians, but that they themselves put on”.
      გიიომ-ანტუან ოლივიეს „მოგზაურობის” მესამე ტომში იგი წერს, რომ სპარსეთის სამხრეთი პროვინციების დამორჩილების შემდეგ აღა-მაჰმად-ხანის პირველი მიზანი სპარსეთის გამგებლობაში საქართველოს მოქცევა იყო, რომელიც კვლავ მისი მოხარკე უნდა გამხდარიყო. საჭურისი ყაჯარის ამ მისწრაფებას ოლივიე ასე განმარტავს: „აღა-მაჰმად-ხანს არ შეეძლო უარი ეთქვა იმ უფლებებზე, რომლებიც მას საქართველოზე ჰქონდა, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი თავის ღირსებას შელახავდა და მის მიერ უზურპირებული გვირგვინის უღირსი გახდებოდა”. ფრანგი ავტორის ეს ცნობა ნათლად მოწმობს ყაჯართა ახლი დინასტიისათვის საქართველოს შეყვანის დიდ მნიშვნელობას როგორც მორალური, ისე პოლიტიკური თვალსაზრისით. მის მიერ ქართლ-კახეთის სამეფოს „სპარსეთის საქართველოდ” მოხსენიება, ევროპელი მკითხველის ცნობიერებაში ამკვიდრებდა იმ საჭირო აზრს, რომ საქართველო სპარსეთის კუთვნილი და რუსების მიერ წართმეული ქვეყანა იყო.
      In the third volume of “Voyage” by G.-A. Olivier note that after the conquest of the southern provinces of Persia “Agha-Muhammad-Khan could not give up his rights that he had upon Georgia, as otherwise he would compromise his honor and the crown would be usurped by him”. This reference of Olivier clearly shows how important the integration of Georgia as part of Persia was for the new dynasty of the Qajars from a moral and political point of view. The mentioning of the kingdom of Kartli and Kakheti as the ‘Georgia of Persia’ by the French author reinforced in the mind of Europeans the idea that Georgia was a country which belonged to Persia and was taken away by Russia by force.
      საქართველოს საკითხი საფრანგეთ-სპარსეთის ხელშეკრულების პროექტში. საფრანგეთისათვის საფრანგეთ-სპარსეთის ურთიერთობებში საქართველოს მნიშვნელობას მოწმობს საფრანგეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს არქივში ჩვენს მიერ მიკვლეული საფრანგეთ-სპარსეთის ხელშეკრულების პროექტი. ეს დოკუმენტი შედგენილია 1807 წლის აპრილში, ვარშავაში, რიცხვი მითითებული არ არის.
      The Issue of Georgia in the Franco-Persian Treaty. As a result of much negotiations and a battle of wills between the party representing France and the Ambassador of Fath-Ali Shah, a Treaty of Alliance between France and Persia was concluded on May 4, 1807, in camp of the Emperor, in Finkenstein, Eastern Prussia. This treaty was composed of a preamble and 16 Articles.


საფრანგეთსა და სპარსეთს შორის ხელშეკრულების პროექტის ფრაგმენტი, 1807 წლის აპრილი.
The Draft of the Treaty of Alliance between France and Persia, April, 1807.
Archives du Ministère des Affaires étrangères, Correspondences Politiques, Perse, vol. 9, doc. 94.


      ხელშეკრულების პროექტი პრეამბულისა და თექვსმეტ მუხლისაგან შედგება. ეს იყო საფრანგეთსა და სპარსეთს შორის მშვიდობის, მეგობრობის და კავშირის თანასწორი ვალდებულება „მის უდიდებულესობა საფრანგეთის იმპერატორს იტალიის მეფესა და მის უდიდებულესობა სპარსეთის იმპერატორს, მათ სახელმწიფოებს, მათ სამუდამო მემკვიდრეთა და შემცვლელთა შორის“ (Art. 1). სპარსეთის შაჰი რუსეთის წინააღმდეგ იმჟამინდელი მიმდინარე ომის განმავლობაში ვალდებულებას იღებდა მთელი თავისი ძალებით ემოქმედა რუსეთის წინააღმდეგ და არ დაედო მასთან ცალკე სამშვიდობო კავშირი. თავის მხრივ, არც საფრანგეთს არ უნდა დაედო რაიმე კავშირი რუსეთთან მასში თავისი მოკავშირე სპარსეთის გაუთვალისწინებლად (Art. 2). იმ შემთხვევაში, თუ სპარსელთა ჯარები რუსებს წაართმევდნენ საქართველოს და დაეპატრონებოდნენ თბილისს, მისი უდიდებულესობა საფრანგეთის იმპერატორი იტალიის მეფე ვალდებულებას იღებდა დახმარებოდა, რათა ხელშეკრულებაში გათვალისწინებულ ყოფილიყო მისი უდიდებულესობა სპარსეთის იმპერატორისათვის გარანტირებული სრული და მთლიანი სუვერენიტეტი ამ პროვინციაზე (Art. 3). ამ შემთხვევაში სპარსეთის შაჰი დათანხმდებოდა, რომ ყოველწლიურად გაეგზავნა ნაპოლეონისათვის ქართველ მამლუქთა საჭირო რაოდენობა, რათა მას სრულ შემადგენლობაში ჰყოლოდა თავის გვარდიაზე მიმაგრებულ მამლუქთა ნაწილი (Art. 4).
      This was an “equal obligation for peace, friendship and union” between France and Persia (Art. 1). Napoleon guaranteed to the Shah of Persia “territorial integrity of his land of that time” (Art. 2), recognized Georgia as the legal property of Shah (Art. 3), charged himself to force the Russians to leave the territories of Persia and Georgia (Art. 4). It should be noted that the Articles 2 and 3 defined only vague obligations towards Persia. According to article 2, Napoleon guaranteed the Shah of Persia the inviolability of his territory at that time, and this logically implied the territory that was within the limits of the state of Persia at that time, and not territory obtained afterwards. In the treaty, the French did not precisely define the territory of Georgia, because there were no maps or any other identification documents of Persia or Georgia. It is highly likely that the Persians understood Georgia as the Kingdom of Karla and Cachet, in other words East Georgia, which, from 1801 was already a part of Russia.
      საქართველოს საკითხი ფინკენშტეინის ხელშეკრულებაში. საფრანგეთის მხარესა და ფათჰ-ალი შაჰის ელჩს შორის გამართული მოლაპარაკებებისა და სურვილების ურთიერთშეჯერების შედეგად საფრანგეთ-სპარსეთის სამოკავშირეო ხელშეკრულება 1807 წლის 4 მაისს ფინკენშტეინის სასახლეში დაიდო. მას ხელი მოაწერეს სახელმწიფო მდივანმა ჰუგო-ბერნარ მარემ და ფათჰ-ალი შაჰის ელჩმა მირზა მოჰამად-რეზა ხანმა.
      ხელშეკრულება პრეამბულისა და თექვსმეტი მუხლისაგან შედგებოდა. ეს იყო საფრანგეთსა და სპარსეთს შორის "თანასწორი ვალდებულება მშვიდობის, მეგობრობისა და კავშირის შესახებ" (Art. 1). ნაპოლეონი სპარსეთის შაჰს "მისი იმჟამინდელი ტერიტორიის მთლიანობის გარანტიას" აძლევდა (Art. 2), საქართველოს სცნობდა შაჰის კანონიერ კუთვნილებად (Art. 3), ვალდებულებას იღებდა აეძულებინა რუსები, რათა მათ საქართველოს და სპარსეთის ტერიტორია დაეტოვებინათ (Art. 4). ხელშეკრულების 2-3 მუხლების მიხედვით, ნაპოლეონი სპარსეთის მიმართ მეტად ბუნდოვან მოვალეობებს იღებდა: ამ ხელშეკრულების მე-2 მუხლის თანახმად ნაპოლეონი სპარსეთის შაჰს მისი იმჟამინდელი ტერიტორიის მთლიანობის გარანტიას აძლევდა, რაც ლოგიკურად, სპარსეთის სახელმწიფოს ფარგლებში იმჟამად შემავალ ტერიტორიას გულისხმობდა და არა შემდგომში მოპოვებულს. ხელშეკრულებაში დაზუსტებული არ იყო, რა ტერიტორიას გულისხმობდა საქართველოში საფრანგეთის მხარე, რადგან ამ ხელშეკრულებას არც რუკა ახლდა და არც რაიმე სხვა საქართველოს მაინდენტიფიცირებელი დოკუმენტი. დავაზუსტებთ, რომ სპარსელებისათვის საქართველოში იგულისხმებოდა ქართლ-კახეთის სამეფო ანუ აღმოსავლეთ საქართველო, რომელიც იმ დროს უკვე რუსეთის შემადგენლობაში იყო მოქცეული. საფრანგეთის მხრივ აღნიშნული მუხლები მეტად შორისმჭვრეტელურად იყო შედგენილი, რადგან საქართველოს საკითხის ამგვარი ფორმულირება საფრანგეთს იმთავითვე აძლევდა თავისუფალი მანევრირების საშუალებას მსოფლიოში პოლიტიკური მოვლენების განვითარების მიხედვით. შემდეგ ეს ასეც მოხდა.
      სავარაუდოა, რომ საფრანგეთ-სპარსეთის ხელშეკრულების პროექტის მე-3 მუხლში თბილისის შეტანისას გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო ზემოთ მოყვანილი ცნობები აღა-მაჰმად ხანის მიერ თბილისის აოხრების შესახებ. ამდენად, ეს ქალაქი ფრანგთათვის ასოცირდებოდა იმ სრულიად განადგურებულ ქალაქთან, რომლის დაპყრობა ძნელი არ უნდა ყოფილიყო. ვფიქრობთ, რომ უკვე საფრანგეთ-სპარსეთის ხელშეკრულების შედგენის პროცესში ნაპოლეონმა გაითვალისწინა ამედე ჟობერის ცნობა იმის შესახებ, რომ რუსეთ-სპარსეთის (1804-1813) ომის დროს სწორედ თბილისში იყო განლაგებული რუსეთის ჯარის გამოსაზამთრებელი ყაზარმები და შესაბამისად, ქალაქიც სათანადოდ იქნებოდა დაცული.
      ფინკენშტეინის ხელშეკრულების მე-3 და მე-4 მუხლების ტექსტი ისეთ შთაბეჭდილებას ქმნის, რომ ნაპოლეონს სპარსელებისათვის რუსებისაგან საქართველოს გამოხსნის საკითხი მხოლოდ ინდოეთის ლაშქრობაში შაჰის ჩასართავად და მისი მხარდაჭერის მოსაპოვებლად იყო შეტანილი. სწორედ ამ თვალსაზრისითაა საყურადღებო ხელშეკრულების პროექტის მე-4 მუხლი, რადგან მასში ფინკენშტეინის ხელშეკრულებისაგან განსხვავებით, გამოვლინდა ნაპოლეონის დაინტერესებაც, ჰყოლოდა თავის პირად გვარდიაში ქართველი მებრძოლები, რომელნიც ქართველ მამლუქებად იხსენიებიან. ჩანს, ბონაპარტი ეგვიპტეში ყოფნისას დარწმუნდა მამლუქთა, საბრძოლო ღირსებებში. ჩანს, ნაპოლეონის ვარაუდოთაც, ქართველი მებრძოლები ინდოეთში გაცილებით უკეთ იბრძოლებდნენ, ვიდრე ევროპელი ჯარისკაცები.
      Thus, articles 3 and 4 of the treaty, which were made to incite the interest of Persia, were made very farsightedly by France: Article 2 from the beginning gave France the possibility of maneuvering according to its own interests as the political events of the world developed, and afterwards things happened exactly in accord with France’s anticipation. By giving first priority to the issue of Georgia in this treaty, Napoleon outlined the prospect of resolving the most important issue for Persia: liberation of Georgia for Persia. He then built his relations with Persian Empire upon this promise.
      აღსანიშნავია, რომ ნაპოლეონის ცნობილ მამლუქს, თბილისში დაბადებულ სომეხ რუსტამ ჰონანს, სხვა აზრი ჰქონდა ამ საკითხზე, რადგან თავის „მემუარებში“ შემდეგს წერდა: „კარგ მამლუქებად ქართველები და მეგრელები ურჩევნიათ, არ ვიცი რატომ, რადგან სომხები კიდევ უფრო მამაცები არიან, ვიდრე სხვა ერები“. აღვნიშნავთ, რომ 1801-1809 წლებში თეირანის კარზე მყოფი ინგლისელი და ფრანგი წარგზავნილები სწორედ ქართველებს ასახელებენ კარგ მებრძოლებად. მათივე ცნობებით, სომხები, რომელთაც ქართველებისაგან განსხვავებით, სპარსეთში თავიანთი ეკლესიები ჰქონდათ, ძირითადად ვაჭრობით, სოფლის მეურნეობით, ხელოსნობით და მევახშეობით იყვნენ დაკავებულები. მათ შორის იყვნენ რუსეთის, ინგლისის და საფრანგეთის საიდუმლო ჯაშუშებიც.
      ფინკენშტეინის ხელშეკრულების მე-3 და მე-4 მუხლების შედგენისას ნაპოლეონმა უყურადღებოდ დატოვა ფრანგ რეზიდენტთა ზემოთ მოყვანილ ანგარიშებში დაცული ცნობები ამიერკავკასიასა და კასპიისპირეთში რუსთა გეგმების შესახებ. იმ კონკრეტულ მომენტში კი საფრანგეთის იმპერატორმა სპარსეთს საქართველოს რუსეთისაგან "გამოხსნის" იმედი ჩაუსახა და მასთან თავისი ურთიერთობა ამ დაპირებაზე ააგო.
      ფინკენშტეინის ხელშეკრულების დადებიდან რამდენიმე დღის შემდეგ, 1807 წლის 10 მაისს ნაპოლეონმა გენერალ გარდანს ვრცელი წერილობითი ინსტრუქციები მისცა ირანში მისი მისიის შესახებ. მას ევალებოდა სრული ინფორმაციის მოპოვება საკუთრივ ირანის და ინდოეთისაკენ მიმავალი გზების შესახებ; აგრეთვე რუსეთის საზღვრებთან ძლიერი დივერსიის ჩატარება ხელსაყრელ მომენტში, რათა ირანს რუსეთის მიერ "ჯარითა და ინტრიგებით" წართმეული საქართველოს ის პროვინციები დაებრუნებინა, რომლებიც რუსებმა "ამ ქვეყნის (საქართველოს) უკანასკნელ პრინცს დაათმობინეს". ირანი განიხილებოდა როგორც რუსეთის მტერი და ინდოეთში სალაშქროდ გასასვლელი გზა.
      The following articles should be understood in the context of an Indian expedition and were therefore made up in Napoleon’s favour. The articles 8 to 15 pertained to the French war against England and Russia and committed the Persians to Napoleon’s continental policy. In the treaty, there were no conditions relating to its termination or to non-fulfillment of the obligations.
      The Issue of Georgia in the Franco-Persian Draft Treaty. Before the final formulation of the text of the Finkenstein Treaty, in April 1807 (the day is not mentioned) in Warsaw the government of France elaborated the Franco-Persian Draft Treaty – Project, April, 1807. This Draft, consisting also of 16 articles, deals with Georgia again, but it is different from the relevant articles, and is formulated as follows: “Article 3. In case the Persian army takes Georgia from Russians and takes possession of Tiflis, His Majesty the Emperor of the French, King of Italy, undertakes to help to have stipulated in the treaty a guarantee of the full and entire sovereignty over this province for His Majesty the Emperor of Persia. Article 4. In this same case his Majesty the Emperor of Persia will agree to send to his Majesty the Emperor of France annually the necessary quantity of Georgian Mameluks for the purpose of having his full complement of Mameluks attached to his guards”.
      Most probably, while including Tbilisi into article 3 of the mentioned Draft, the above-mentioned information about the destruction of Tbilisi by Agha-Muhammad-Khan was taken into consideration. Thus, for the French, this city was associated with a totally ruined city, the conquest of which would not be difficult. We suppose, that in the process of elaborating of Franco-Persian Treaty, Napoleon took into consideration the reference of Amédée Jaubert to the fact that the wintering barracks of the Russian army during the Russo-Persian war (1804-1813) were located exactly in Tbilisi, and thus that the city would be properly defended.
      The text of the Articles 3 and 4 of Treaty of Finkenstein give the impression that the issue of the liberation of Georgia from the Russians in favour of the Persians was included into the treaty by Napoleon only to secure the involvement of the Shah in the expedition against India and obtaining his assistance. Just in this regard Article 4 of the Draft Treaty is worthy of attention as in the Draft, unlike the Finkenstein Treaty, Napoleon’s interest to have Georgian soldiers, called Mameluks, in his personal guards is revealed. It seems that Bonaparte, at the time of his being in Egypt, became convinced of the martial merits of Mameluks, bought in the Caucasus and Georgia, whom he calls ‘slaves’ in his famous Manifesto. In Napoleon’s opinion, Georgian soldiers would fight in India much better than European soldiers. It should be noted that Amédée Jaubert, who accompanied Napoleon in his Egyptian Expedition, calls Mameluks the famous brave warriors.
      Napoleon was in such a hurry to intervene in India. It is very important to note that the eye-witness emissary of Napoleon who brought news from Persia to him was Jaubert. Alexandre Romieu was already dead, but J.-F. Rousseau’s plan for the Indian expedition was still of urgent importance. In addition, Jaubert had several conversations with Crown Prince Abbas Mirza, the greatest enemy of Russia, and the First Vizier of Fath-Ali Shah – Mirza Shafi. The main issue of their discussions was the Russo-Persian war. Concerns, expressed by Fath-Ali Khan, the Naib of Azerbaijan’s Beglarbegi, in a conversation with Amédée Jaubert, in May 1805, indicates the stereotypical attitude of Persian high officials towards Georgia: “As Fath-Ali Shah has taken possession of the reins of power, with his high and mighty hand he has united everything, all Persia obeys him, excluding Georgia, the province, which, actually is not a part of the Empire for a long time”. It should be taken into consideration that the Emperor trusted Jaubert very much who had accomplished a number of Napoleon’s diplomatic assignments in different parts of the Ottoman Empire after returning from Egypt.
      From this we can conclude that by giving first priority to the issue of Georgia in this treaty, Napoleon outlined the prospect of resolving the most important issue for Persia – liberation of Georgia for Persia – and built his relations with Persian Empire upon this promise.
      Napoleon's instructions. A few days after the conclusion of the Finkenstein Treaty, on May 10, 1807, Napoléon gave to General Gardane detailed instructions about his mission in Persia. The main assignment of the ambassador in Persia was to get complete information particularly about Persia, and about the routes to India. He was also charged to organize a vigorous diversion near the Russian frontier at a suitable moment, to provide opportunity to Persia to return the provinces of Georgia, robbed of them by the Russians by means of “army and intrigues,” that the Russians made the “last prince of this country to give up. Persia was considered as the enemy of Russia and the way by which they could go to India for an expedition.
      Peace of Tilsit. The change in the France policy towards Russia occurred after the battle of Friedland, when, on June 2 (14), 1807, near the banks of the River Alle Napoleon’s army defeated the united troops of Russia and Prussia. The Russian Emperor Alexander I decided to sue for peace. Napoleon, for his part, was very interested in an alliance against England with strong continental power, namely Russia.
      As a result of the negotiations between Russia and France that had begun on June 6 (18), a peace of treaty between Napoleon and Alexander I was concluded on July 7, 1807, in Tilsit. This document’s main intent was the redistribution of Europe and the Ottoman Empire between Russia and France. There was no mention of Persia at all, in fact, it undermined the Franco-Persian Treaty, and from this point of view it favored Russia. According to the first of nine secret articles enclosed in the Treaty of Tilsit, Russia was empowered to occupy the European part of Turkey and to “extend the conquests in Asia according to its will”, without excepting the continuation of the war between Russia and Persia. The conclusion of Peace of Tilsit was so important, that a special medal was stamped in its memory. A month after the ratification of Treaty of Tilsit (9.07.1807) Talleyrand sent in one’s resignation.
      So, from the moment of the conclusion of the Treaty of Tilsit, Napoleon in effect, cancelled the Articles 3 and 4 of the Finkenstein Treaty, which were those that were particularly important for Persia.
      ტილზიტის ზავი. სპარსეთში დაუყოვნებლივ გამგზავრების ბრძანება გენერალმა გარდანმა 1807 წლის 2 ივნისს მიიღო. ამავე პერიოდში შეიცვალა რუსეთის მიმართ საფრანგეთის პოლიტიკაც. კერძოდ, ფრიდლანდის ბრძოლის შემდეგ, როდესაც 1807 წლის 2 (14) ივნისს მდ. ალლეს ნაპირებთან ნაპოლეონის არმიამ რუსეთ-პრუსიის გაერთიანებული ჯარი დაამარცხა. რუსეთის იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა საფრანგეთთან ომის შეწყვეტა და მოლაპარაკებების დაწყება გადაწყვიტა. თავის მხრივ, ნაპოლეონსაც სურდა ინგლისის წინააღმდეგ კავშირის ისეთ ძლიერ კონტინენტურ სახელმწიფოსთან დამყარება, როგორიც რუსეთი იყო.
      რუსეთსა და საფრანგეთს შორის უკვე 6 (18) ივნისიდან დაწყებული მოლაპარაკებების შედეგად, 1807 წლის 7 ივლისს ნაპოლეონსა და რუსეთის იმპერატორ ალექსანდრე I-ს შორის საზავო ხელშეკრულება დაიდო ტილზიტში. ეს დოკუმენტი რუსეთსა და საფრანგეთს შორის ევროპის გადანაწილებას და ოსმალეთის იმპერიის საკითხებს ეხებოდა.
      ამ დოკუმენტის მე-13-ე მუხლის თანახმად ნაპოლეონი თანახმა იყო, რომ რუსეთის იმპერატორს შუამავლობა გაეწია საფრანგეთსა და ინგლისს შორის სამშვიდობო მოლაპარაკებების დასაწყებად. ხელშეკრულებაზე დართული ცხრა საიდუმლო მუხლიდან, პირველი მუხლის თანახმად რუსეთი უფლებამოსილი იყო დაეკავებინა თურქეთის ევროპული ნაწილი და „აზიაში დაპყრობები თავისი სურვილისამებრ განევრცო”. საიდუმლო შეთანხმების მეორე მუხლი უშუალოდ ნაპოლეონის ოჯახის კეთილდღეობას ეხებოდა: ალექსანდრე I სცნობდა რეინის კონფედერაციას და მის შემადგენლობაში შემავალი ყველა სუვერენის ტიტულს, ისევე როგორც ნაპოლეონის ძმებს – ჟოზეფს ნეაპოლის, ლუის – ჰოლანდიის და ჟერომ-ნაპოლეონს კი ვესტფალიის მეფეებად; ბურბონების დინასტია ესპანეთში, ბრაგანსებისა კი პორტუგალიაში აგრეთვე ნაპოლეონის ოჯახის პრინცებით უნდა შეცვლილიყვნენ. ფრანგი ისტორიკოსი ა. Aარნო წერდა, რომ ტილზიტის ხელშეკრულების დადებისას ნაპოლეონმა იმპერიის ინტერესები თავისი ოჯახის აღზევებას შესწირა. ნაპოლეონის ძმების გამეფება რომის პაპსაც უნდა ეცნო.
      ეს დოკუმენტი რუსეთის ინტერესების სასარგებლოდ იყო შედგენილი. მასში საერთოდ არ იყო ნახსენები სპარსეთი. ტილზიტის ზავის დადების შემდეგ რუსეთის იმპერიის გეოპოლიტიკურ სივრცეში უკვე ჩართულმა საქართველომ საფრანგეთისათვის დაკარგა მისთვის ფინკენშტეინის ხელშეკრულებაში მინიჭებული ფუნქცია. ამგვარად, ტილზიტის ზავის დადებით ნაპოლეონმა ფაქტობრივად გააუქმა საფრანგეთ-სპარსეთის ხელშეკრულება. ყველა ამ დოკუმენტს საფრანგეთის მხრიდან ხელს აწერდა ტალეირანი, რუსეთის მხრიდან – თავადები ალექსანდრ კურაკინი და დიმიტრი ლობანოვ-როსტოვი. ტილზიტის ზავის დადება იმდენად მნიშვნელოვანი იყო რუსეთისათვის, რომ მის სამახსოვროდ მედალიც კი მოჭრეს.
      ტალეირანი, რომელიც მეტად უკმაყოფილო იყო ამ კავშირის დამყარებით და მასში ნაპოლეონის მმართველობის დასასრულის დასაწყისს ხედავდა, ტილზიტის ხელშეკრულების რატიფიკაციიდან (9.07.1807) ერთი თვის შემდეგ თანამდებობიდან გადადგა. 1807 წლის 7 აგვისტოდან საფრანგეთის საგარეო ურთიერთობათა მინისტრად შამპანი დაინიშნა.
      საქართველოს საკითხი გენერალ გარდანის დიპლომატიურ მოლაპარაკებებში (1807-1809). ნაპოლეონის მიერ ორი ურთიერთგამომრიცხავი ხელშეკრულების დადების მიუხედავად, გენერალ გარდანს სპარსეთში ერთდროულად რთული და საპასუხისმგებლო სამხედრო-პოლიტიკური მისიის შესრულება დაევალა. ნაპოლეონის მიერ გარდანისათვის ინდოეთის ლაშქრობასთან დაკავშირებული ინსტრუქციები იგივე დარჩა: საფრანგეთის მისიის „პირველი ხარისხის მნიშვნელობის მიზანი” კვლავ ინდოეთისაკენ მიმავალი გზების შესწავლა იყო. მაგრამ შეიცვალა თავდაპირველი მითითებები რუსეთ-სპარსეთის ურთიერთობის საკითხთან დაკავშირებით: საფრანგეთის სრულუფლებიან მინისტრს მათ შორის მშვიდობის დამყარება დაევალა. თავისი პოლიტიკა რუსეთის სასარგებლოდ შეცვლის მიუხედავად, ნაპოლეონს არც ფინკენშტეინში დადებულ ხელშეკრულებაზე უთქვამს უარი. 1807 წლის 23 ოქტომბერს ნაპოლეონის მითითებით საფრანგეთის საგარეო ურთიერთობათა მინისტრმა, შამპანიმ, სპარსეთში გაგზავნა წერილი, რომელშიც შაჰს ტილზიტის ზავის დადებას ატყობინებდა. წერილში ნათქვამი იყო, რომ ტილზიტში იმ მიზეზით არ იქნა განხილული სპარსეთის საკითხი, რომ ხელშეკრულების დადების დროს იქ არ იმყოფებოდა შესაბამისი რწმუნებების მქონე სპარსეთის ელჩი; სპარსეთის მთავრობის სურვილის შემთხვევაში, ნაპოლეონი მზად იყო ხელი შეეწყო მშვიდობის დამყარებისათვის რუსეთსა და სპარსეთს შორის. ამ წერილში არაფერი არ იყო ნათქვამი ფინკენშტეინის ხელშეკრულებაში რაიმე ცვლილების შეტანის შესახებ.
      საფრანგეთის მისია თეირანში 1807 წლის 4 დეკემბერს ჩავიდა. 1808 წლის 9 ივნისს მისიის პირველმა მდივანმა და გენერალ გარდანის უფროსმა ძმამ, პოლ-ანჟ-ლუი დე გარდანმა საფრანგეთის საგარეო ურთიერთობათა მინისტრს, დე შამპანის ფათჰ-ალი შაჰის მიერ რატიფიცირებული საფრანგეთ-ირანის ხელშეკრულება ჩაუტანა.
      ის მნიშვნელოვანი საკითხი, თუ რა აინტერესებდათ სპარსეთში ჩასულ ფრანგებს და რას ელოდა მათგან სპარსეთის მთავრობა, ასახულია საფრანგეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს არქივში დაცულ, 1808 წლის 20 თებერვლით დათარიღებულ ერთ დოკუმენტში.
      „კითხვაზე: რა არის ცნობილი მისი უმაღლესობისათვის მის მიმართ ქართველების კეთილგანწყობის შესახებ? – რადგან ერეკლე-ხანის მრავალი შვილი მისი სამეფო უმაღლესობა აბას მირზას კარზეა, ისევე როგორც წარჩინებულ ქართველთა უმრავლესობა, მრავალი ტომი ჩვენდამი კეთილგანწყობილია. მაგრამ მერყევი ხალხის დიდი ნაწილი რუსების მხარეს გადავიდა და მათ მხოლოდ რელიგიის გამო შეუერთდა, რომელიც მათ რუსებთან აახლოვებს“. – შაჰის ვეზირმა ფრანგებს არ დაუმალა რუსების მხარეს ქართველთა მთავარი გადასვლის მთავარი მიზეზი – ერთმორწმუნეობა, მაგრამ ძლიერ გააზვიადა აბას მირზას კარზე ერეკლეს შთამომავლების რაოდენობა. ტახტის მემკვიდრის კარზე მხოლოდ ალექსანდრე და თეიმურაზ ბატონიშვილები, რომელთაც ყაჯართა ოჯახის წევრი, ცნობილი ისტორიკოსი ემინე ფაქრავანი, ფათჰ-ალი შაჰის ტახტზე ასვლის შემდეგ სპარსეთში „პირველ ქართველ ემიგრანტებს“ უწოდებს.
      „კითხვაზე: რა მიზნებს ისახავს მისი უმაღლესობა, როდესაც თავისი ინტერესები მის საიმპერატორო უდიდებულესობას და მეფეს ანდო? – თავისი ბედის იმპერატორ ნაპოლეონისათვის თავისი ძმისათვის ჩაბარებით, ჩვენი ყველაზე დიდი სურვილი, რასაც ვიმედოვნებთ, საქართველოს, დაღესტნისა და შირვანის სპარსეთისათვის ყველაზე უფრო ღირსეული გზით დაბრუნებაა, აგრეთვე ის, რომ რუსებმა ჩვენ არ დაგვაკისრონ ომის ხარჯები. ისინი ამას ვერასოდეს ვერ მიაღწევენ. დაბოლოს, ჩვენ ჩვენი ძმის სიმართლის, გულწრფელობისა და ყურადღების გვწამს“. – მირზა შაფის ეს პასუხი ნათლად აჩვენებს, რომ საფრანგეთთან სპარსელების ურთიერთობის მთავარი მიზანი რუსების მიერ ომის მსვლელობაში დაპყრობილი ტერიტორიების და მანამდე რუსეთის შემადგენლობაში შესული საქართველოს დაბრუნება იყო და არა ინდოეთზე ლაშქრობა.
      ტილზიტის ხელშეკრულების შემდეგ რუსები თავისუფალნი იყვნენ ირანის მიმართ თავიანთ მოქმედებებში. 1808 წლის მაისში გენერალმა გუდოვიჩმა თეირანის კარისაგან მოითხოვა რუსეთის მიერ უკვე დაპყრობილი ტერიტორიების ცნობა მოსთხოვა, სანაცვლოდ კი ერთწლიანი ზავის დადება შესთავაზა. შაჰმა ეს წინადადება კატეგორიულად უარყო და მოითხოვა, რომ რუსებს მთლიანად გაეყვანათ ჯარი სპარსეთის პროვინციებიდან, გარდანის რჩევით კი შესთავაზა, რომ პარიზში მყოფ სპარსეთის და რუსეთის ელჩებს – ასქარ ხანს და გრაფ ტოლსტოის – შორის სამშვიდობო მოლაპარაკებები ნაპოლეონის შუამავლობით შემდგარიყო.
      ნაპოლეონის შუამავლობით რუსეთთან ირანისათვის სასარგებლო სამშვიდობო მოლაპარაკებების წარმოებაზე საფრანგეთისა და რუსეთის მთავრობებმა უარი განაცხადეს. 1808 წლის ივნისში საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი შამპანი გენერალ გარდანს მიუთითებდა, რომ ფინკენშტეინის ხელშეკრულება ირანის მხოლოდ "იმჟამინდელ ტერიტორიულ მთლიანობას ადასტურებდა", ხოლო იმის გამო, რომ "მათ უკვე დაკარგული ჰქონდათ საქართველო, ტილზიტის ხელშეკრულების შემდეგ საფრანგეთი ვეღარ ჩაერეოდა რუსების მიერ დაპყრობილი ტერიტორიების დაბრუნების საკითხში".
      ამ ვითარებაში 1808 წლის 20 აგვისტოს გამართულ აუდიენციაზე შაჰმა საფრანგეთის ელჩს ნაპოლეონთან "საქართველოდან რუსების გაყვანის საკითხის" გარკვევა მოსთხოვა. 1808 წლის 14 სექტემბერს მარშალი გუდოვიჩი აბას მირზას ადრე შეთავაზებული ხელშეკრულების სასწრაფო რატიფიკაციას ურჩევდა და თან ემუქრებოდა, რომ რუსეთი სწორედ ისეთი სახელმწიფო იყო, რომელსაც წინ ვერაფერი დაუდგებოდა. გუდოვიჩი იმასაც ახსენებდა, რომ მას არ ჰქონდა პრეტენზიის უფლება სპარსეთის ტახტზე, რადგან ჰყავდა უფროსი ძმა (მოჰამად-ალი მირზა დავლათშაჰი – ი.ნ.), რომელიც უკვე ცდილობდა ტახტის მოპოვებას.


მოჰამად-ალი მირზა დოვლათშაჰი (1789-1821).
Mohammad Ali Mirza Dowlatshah (1789-1821).


      ირანმა რუსეთის წინადადება უარყო, მუქარა კი არ მიიღო. შედეგად, ოქტომბრის დასაწყისში, გენერალი გუდოვიჩი ერევანთან დაბანაკდა და სამხედრო მოქმედებები დაიწყო. გენერალი გარდანი მეტად რთულ მდგომარეობაში იყო, რადგან ირანის მხარე მისგან ფინკენშტეინში დადებული ხელშეკრულების შესრულებას მოითხოვდა, მას კი სრულიად საწინააღმდეგო ტილზიტის ხელშეკრულების მიხედვით უნდა ემოქმედა.
      ამ მოვლენათა პარალელურად 1808 წლის სექტემბრის ბოლოს ნაპოლეონი ერფურტში ინგლისის წინაღმდეგ ევროპელ მონარქებს ეთათბირებოდა. 1808 წლის ოქტომბერში Journal de l'Empire-ში ფართოდ აშუქებდნენ ერფურტის შეხვედრას და საგანგებოდ აღნიშნავდნენ საფრანგეთისა და რუსეთის იმპერატორთა შორის არსებულ კეთილ ურთიერთობებს.
      1808 წლის ოქტომბერში საფრანგეთის ელჩის მიერ გენერალ გუდოვიჩთან საბრძოლო მოქმედებების დროებით შეჩერებაზე დასათანხმებლად გაგზავნილი მისიის მესამე მდივნის, ფელიქს ლაჟარის მისიაც ჩავარდა. 1808 წლის შემოდგომაზე ერევნის მიდამოებში რუსეთ-ირანს შორის მიმდინარე საომარ მოქმედებებში საფრანგეთის მხარე ირიბად მონაწილეობდა: ამ ბრძოლებში მონაწილე აბას მირზას მებრძოლების ნაწილი სწორედ გენერალ გარდანის მისიის ოფიცრების მიერ იყო გაწვრთნილი. ვფიქრობთ, რომ დიდწილად სწორედ საფრანგეთის მისიის წევრ ოფიცერთა დამსახურება იყო ის ფაქტი, რომ 1808 წლის რუსებმა ერევნის ციხე ვერ აიღეს.
      1808 წლის ნოემბრიდან კი ინგლისელები ფათჰ-ალი შაჰს ტახტზე ზენდების აყვანითა და ომის დაწყებით ემუქრებოდნენ, თუ იგი საფრანგეთ-ინგლისის დაპირისპირებაში ინგლისის მხარეს არ დაიჭერდა. თანხმობის შემთხვევაში ინგლისელები შაჰს მრავალმხრივ დახმარებას და რუსეთის მიერ ირანის ოკუპირებული ტერიტორიებისა და საქართველოს დაბრუნებას ჰპირდებოდნენ.
      ამგვარ ვითარებაში ფათჰ-ალი შაჰმა ინგლისის ელჩის, სერ ჰარფორდ ჯონსის მიღება გადაწყვიტა. ამ გადაწყვეტილებით შეურაცხყოფილი საფრანგეთის ელჩი, რომელიც ისედაც ყველა თვალსაზრისით მძიმე მდგომარეობაში იმყოფებოდა, 1809 წლის 13 თებერვალს თეირანიდან თავრიზში ჩავიდა, 17 აპრილს კი გენერალი გარდანი თავისი მისიის თანხლებით ირანიდან თვითნებურად გაემგზავრა ევროპისაკენ ერევნისა და თბილისის გავლით. აქ უკვე გამოიკვეთა თბილისის, როგორც ირანსა და ევროპას შორის სატრანზიტო ფუნქციის მქონე ქალაქის მნიშვნელობა, რაც საფრანგეთ-რუსეთს შორის დადებული ტილზიტის ზავის შედეგი იყო.
      1809 წლის 12 მარტს ირანსა და ინგლისს შორის დაიდო ხელშეკრულება, რომელიც უარყოფდა სხვა ქვეყანასთან მანამდე დადებულ ყველა შეთანხმებას. სერ ჰარფორდ ჯონსი თეირანის კარს რუსეთთან ომის მთელი ძალით განახლებისაკენ მოუწოდებდა, რათა ირანის მხრიდან რუსეთზე შეტევის გზით დაეცვა ინდოეთი ფრანგთა სავარაუდო შეჭრისაგან: იგი შაჰს საქართველოს დაბრუნებას ჰპირდებოდა და არწმუნებდა, რომ "ინდოეთის ულევი განძის წყალობით სპარსეთის ჯარი საქართველოს ადვილად დაიპყრობს"-ო.
      The Issue of Georgia in the Diplomatic Negotiations of General Gardane (1807-1809). In spite of the conclusion of two contradictory treaties by Napoleon, in September 1807, General Gardane left for Persia. The instructions about the Indian expedition given by Napoleon were not changed, but at this time the Ambassador of France was charged to arrange peace between Russia and Persia. Nothing was mentioned about making any changes in the Treaty of Finkenstein.
      The French Mission arrived to Tehran on December 4, 1807. On February 20 twenty, 1808, during the negotiations between the General Gardane and Mirza-Shafi, it was evident, that for Persians the main condition of the relations between Persia and France was the returning of Georgia to Persia together with the territories conquered by Russia during the war and not participation in the Indian expedition.
      After the Treaty of Tilsit Russians were free in their actions towards Persia. But they were alarmed by the activities of the French officers. The Russian Government had its own plan with respect to Persia. On May 21, Field-Marshal Gudovich sent Artillery Lieutenant Colonel Baron Wrede on a mission to Tehran to deliver a threat to the Persian. Gudovich’s message was that Russia would not begin negotiations with the Tehran Court and would renew military operations if Persia did not recognize the limits of the territories conquered by Russia near Kura, Araks and Arpachay. The Shah categorically rejected this offer, and, as General Gardane advised, proposed to organize peace talks between Askar Khan and Count Tolstoy, the Ambassador of Russia in Paris, through the mediation of Napoleon.
      The government of France also rejected peace negotiations with Russia in favour of Persia. In June 1808 Champagny – the Minister of Foreign Affairs of France, pointed out to General Gardane, that the Finkenstein Treaty “confirmed only the territorial integrity of Persia of that time,” and because “they had lost Georgia already, after the Treaty of Tilsit France could not interfere in the issue of returning of the territories, occupied by Russians”. For his part general Gardane warned Champagny, that Persia would do nothing against India before he had arranged its relations with Russia.
      The question of Georgia was of particular importance for Persia and to this fact testify negotiations of general Gardane with the Teheran Court especially in 1808. In such circumstances, during an August 20the audience the Shah demanded that General Gardane to clarify with Napoleon the issue of “driving away of Russians from Georgia.
      On September 14, 1808, General Gudovich tried once more to persuade Abbas Mirza. General advises him to ratify the treaty urgently, suggested before, and also threatened that Russia was exactly the kind of state that could not be stopped by anything. He wrote to the Prince that in case of acception of the peace proposed by him, the trade between Russia and Persia would give him more profit than war; Gudovich noted that regarding the fact that he had not the full right to claim the throne, as he had an elder brother, who already was trying to get it. The firstborn son of Fath-Ali Shah was Mohammad Ali Mirza Dolatshah. His mother Zibachehr Khanoum was a noble Georgian woman. Mohammad-Ali Mīrza was extremely dissatisfied with the appointment of Abbas Mirza as Crown prince and, he declared pretension to the throne of Persia.
      Persins rejected the offer of Russia. As a result, at the beginning of October, Marshal Gudovich camped near Erevan and commenced military operations. General Gardane was in a great difficulty, as the party of Persia demanded from him to fulfill the treaty concluded in Finkenstein, but he had to act in total contradiction of the Treaty of Tilsit.
      At the same time with these events at the end of September 1808 Napoleon was negotiating with European monarchs against England in Erfurt. In October 1808 they published the details of the meeting of Erfurt in Journal de l’Empire, and expressly noted the kind relationships between the emperors of France and Russia.
      The mission of Félix Lajard, – the Third Secretary of the French Mission, which was sent by the General Gardane to General Gudovich in October 1808 to make him agree to stop military operations temporarily, also failed. It is notable, that France participated in these military operations indirectly, because part of the warriors of Abbas Mirza, who were taking part in these battles, were instructed by the officers of General Gardane. We suppose also, that it was the merit of the officers – members of the mission of France, that in 1808, the Russians could not take the castle of Erevan.
      Additionally, from November 1808 the English threatened Fath-Ali Shah that if he did not take the side of England in the French-English rivalry they would support the Zands claim on the Persian throne and that they would engage in war against him. However, if he consented, the English promised the Shah assistance and the returning to Persia of the territories occupied by the Russians, including Georgia.
      It was under these circumstances that Fath-Ali Shah decided to receive the Ambassador of England – Sir Hartford Jones Brydges. The Ambassador of France, who was in a hard situation from all points of view, was insulted by this decision and on February 13, 1809 left Tehran for Tabriz.
      End of General Gardane’s mission. On March 12, 1809 a treaty was concluded between England and Persia, which annulled all other agreements concluded earlier with any other countries. Sir Harford Jones appealed to the court of Tehran, to renew the war with Russia with all force, in order to defend India from a possible trespass by the French through an assault from the Persian side. To this end he promised the Shah to return of Georgia and assured him that “by means of innumerable treasures of India the army of Persia would easily conquer Georgia”.
      On his own decision on April 17 General Gardane accompanied by his mission members left Persia for Europe via Erevan and Tiflis. The Royal princes Alexandre and Teimuraz, and highest priests of Echmiadzin gave a letter to the General Gardane for Napoleon – Armenian clergy asked him to protect the Christian faith.
      ქართველ ბატონიშვილთა წერილები ნაპოლეონისადმი. რუსეთის წინააღმდეგ დადებულმა ფინკენშტეინის ხელშეკრულებამ სპარსეთს გადახვეწილ ალექსანდრე და თეიმურაზ ბატონიშვილებს ნაპოლეონის მათდამი მიმხრობის გარკვეული იმედები აღუძრა, რაც ნათლად აისახა მათ წერილებში.


 

ნაპოლეონისადმი ალექსანდრე ბატონიშვილის წერილის ფრანგული თარგმანი (1809).
The french translation of the Prince Alexandre's Persian letter to Napoléon (1809).
Archives du Ministère des Affaires étrangères, Correspondences Politiques, Perse, vol. 12, doc. 122.


 

ნაპოლეონისადმი თეიმურაზ ბატონიშვილის სპარსული წერილის ფრანგული თარგმანი (1809).
French translations of Prince Teimuraz's Persian letter to Napoléon (1809).
Archives du Ministère des Affaires étrangères, Correspondences Politiques, Perse, vol. 11, doc. 136.


      თუ ნაპოლეონი გაეცნო ქართველ ბატონიშვილთა წერილებს, იგი შემდეგ ინფორმაციას შეიტყობდა: 1. ქართლ-კახეთის სამეფო მოხსენიებულია პროვინციად, რომელსაც რუსები შემოსვლისთანავე უსამართლოდ დაეპატრონნენ; 2. ალექსანდრე ბატონიშვილი საქართველოში რუსების შემოსვლაში, თავის ძმას, გიორგი XII-ს ადანაშაულებს; 3. ხაზგასმულია ბატონიშვილთა საგვარეულოს უძველესი ფესვები; 4. რუსების მიერ მათი სამშობლოს დაპატრონება და მათი უსამართლოდ გაძარცვა; 5. ერეკლეს ოჯახის წევრთა და დაახლოებულ პირთა რუსეთში იძულებით გადასახლება; 6. რუსთა დევნის გამო ორივე ბატონიშვილის სპარსეთს გადასვლა; ფრანგულ თარგმანში ისინი ლტოლვილებად (réfugié) იხსენიებიან, რაც ამძაფრებს მათ მდგომარეობას; 7. საქართველოს მცხოვრებნი, თუმცა კი ქრისტიანები, მაგრამ იმავე დროს სპარსელთა მეგობრები იყვნენ და სწორედ ამ ორმაგი უფლებით ჰქონდათ ნაპოლეონის იმედი; 8. ფრანგული თარგმანის თანახმად, რაც წერილის ქართულ და სპარსულ ვარიანტებში არ არის, თეიმურაზ ბატონიშვილი ნაპოლეონს „გვირგვინთა გამანაწილებელს“ უწოდებს. აღსანიშნავია, რომ წერილის სპარსულ ვარიანტში, რაც შემდეგ ფრანგულშიც აისახა, თეიმურაზი თავის თავს წარადგენს საქართველოს პოტენციურ მეფედ და „უწინდელ სამფლობელოში“ მისი დაბრუნების შემთხვევაში, მადლიერების ნიშნად საფრანგეთის იმპერატორს ერთგულ სამსახურს ჰპირდება.
      ქართველი ბატონიშვილები ევროპაში მიმდინარე პოლიტიკური მოვლენებისაგან შორს იყვნენ, ინფორმაციის მიღების ერთადერთ საშუალებას საკურიერო ინსტიტუტი წარმოადგენდა, დიდ მანძილებზე მგზავრობა ხშირ შემთხვევაში სახიფათო და ხანგრძლივი იყო, პოლიტიკური მოვლენები კი იმაზე სწრაფად ვითარდებოდა და იცვლებოდა, ვიდრე წერილი ადრესატამდე მიაღწევდა. ბატონიშვილების ყოფა ლტოლვილობაში იმდენად მძიმე იყო, რომ მათ არ თუ ვერ გაითვალისწინეს, რომ საფრანგეთის იმპერატორს გაუნელდა ინტერესი ინდოეთის ექსპედიციისა და შესაბამისად, სპარსეთის მიმართაც, საქართველო კი უკვე ჩართული იყო საფრანგეთის ძლიერი პოლიტიკური მოკავშირე-მეტოქის, რუსეთის იმპერიის, გეოპოლიტიკურ სივრცეში. ამიტომ, ბატონიშვილთა იმედი, რომ ნაპოლეონი (საზოგადოდ, ქრისტიანული ევროპა) ბაგრატიონთა სამეფო ოჯახს დახმარებას გაუწევდა, საერთაშორისო პოლიტიკური კონტექსტიდან გამომდინარე, კვლავ ამაო აღმოჩნდა (1).
      შენიშვნა: 1. კონსტანტინოპოლის დაცემამ 1453 წელს და ტრაპიზონის იმპერიის დასასრულმა 1461 წელს საქართველო ევროპასთან თავის ტრადიციულ ურთიერთობებს მოსწყვიტა და ძველი სავაჭრო-კულტურული ურთიერთობები მოუშალა. XV საუკუნის მეორე ნახევარში კონსტანტინე III-მ იზაბელა კასტილიელს წერილით მიმართა: „(...) ჩვენ კი ტრაპიზონის დაცემის შემდეგ მარტონი დავრჩით... (...) XVIII საუკუნემდე შავი ზღვა მთლიანად თურქების ხელში იყო და ქართველთა მხრიდან ევროპასთან კავშირის დამყარების მცდელობა ფუჭი აღმოჩნდა. XVIII საუკუნის დასაწყისში სულხან-საბა ორბელიანის მიერ ევროპაში მოგზაურობისას გადატანილმა სიმძიმემ შესანიშნავად აჩვენა ის გადაულახავი კედელი, რომელიც საქართველოს ევროპისაგან გამოჰყოფდა. 1783 წლის ხელშეკრულებამდე ერეკლე II-მ ლუი XIV მიმართა, მაგრამ ამაოდ“ (Авалов 1901, сс. 24, 261-262).
      სპარსეთიდან გენერალ გარდანის მისიის წასვლის შემდეგ, სპარსეთში გადახვეწილი ალექსანდრე და თეიმურაზ ბატონიშვილების გზებიც გაიყარა. ალექსანდრე ბატონიშვილი თავისი იდეების ერთგული დარჩა და 1844 წელს თეირანში უკიდურეს სიღარიბეში გარდაიცვალა. თეიმურაზ ბატონიშვილი კი ჩანს, მიხვდა, რომ სპარსეთში მისი გადახვეწის მიზანი - საქართველოდან რუსების განდევნა იქ კვლავ ბაგრატიონთა ტახტის აღსადგენად და ამ საქმეში ნაპოლეონის დახმარების იმედი - ფუჭი იყო. 1810 წლის 16 ოქტომბერს თეიმურაზ ბატონიშვილი რუსეთში გადასახლდა. საინტერესოა, რომ სპარსეთიდან რუსეთში ემიგრირებულმა ბატონიშვილმა, რომელიც წლების მანძილზე სპარსელთა მხარეს რუსეთის ჯარის, მათ შორის გუდოვიჩის წინააღმდეგაც იბრძოდა, 1810 წელს მოსკოვში გენერალი გუდოვიჩი ინახულა, რომლის შესახებაც შემდეგს წერს: „შაბათს (24 დეკემბერი – ი.ნ.) გუდოვიჩი ვნახე, დიახ პატიოსანი კაცი, და კარგად დამხვდა გუდოვიჩი”. 1811 წლის 12 იანვარს თეიმურაზ ბატონიშვილი საცხოვრებლად პეტერბურგში დამკვიდრდა და ევროპაში სახელი უკვე სამეცნიერო ასპარეზზე მოიპოვა: 1831 წელს იგი პარიზის შოციეტé ასიატიქუე-ის წევრი, 1837 წელს კი რუსეთის მეცნიერებათა აკდემიის საპატიო წევრი გახდა.
      The Letters of the Georgian Royal Princes to Napoléon. It is evident, that the Franco-Persian Treaty gave a certain hope to Georgian princes, Alexandre and Teimuraz, that Napoleon would support them. In the French translation of this letters by Jaubert, Georgian Princes, who escaped to Persia because of the persecutions of the Russians, are mentioned as refugees, and the main issue of their letters was to ask Napoleon to help them and return to them their kingdom, “unfairly conquered” by the Russians. The Prince Teimuraz calls Napoleon “the distributor of crowns” and presents himself to him as the potential king of Georgia, and in the case of returning to “his former dominions”, promises Napoleon to serve him with fidelity. But the political events in Europe developed faster than this information arrived to Persia. Thus, it turned out, that the hope of Princes Alexandre and Teimuraz that Napoleon – and Christian Europe in general – would help the royal family of Bagrations to return their kingdom, was in vain.
      After the departure of the mission of General Gardane from Persia the paths of Alexandre and Teimuraz parted. Prince Alexandre stayed devoted to his ideas but failed to reach his goal and died in extreme poverty in Tehran in 1844. As for Prince Teimuraz, it is evident, that he understood that the aim of his escape to Persia – to drive away Russians from Georgia to restore the throne there, and also the hope that Napoleon would assist him in this, was an illusion. On October 16, 1810 Prince Teimuraz left for Russia and on January 12, 1811 settled in St. Petersburg. It is interesting, that Prince Teimuraz, the member of the descendant of the last King of Georgia, who was called “Timurat Khan, Georgian Senior – the chief of the artillery in the army of Abbas Mirza” after his emigration from Persia to Russia, became famous in Europe as a scholar. In 1831 he became a member-correspondent of the “Société Asiatique” of Paris, and in 1837 – Honorary Member of the Academy of Sciences of Russia.
      On May, 15 the French Mission arrived to Tiflis, where General Tormassov received it with a great respect. Here the importance of the city of Tbilisi became clear in its transit function between Persia and Europe, which was the result of the French-Russian Treaty of Tilsit.
      გზა ევროპისაკენ. 1809 წლის მაისი. 8 მაისს რუსეთ-სპარსეთის საზღვართან გენერალ გარდანს და მისი მისიის წევრებს ორი რუსი მაიორი დახვდა. მათ ნაბრძანები ჰქონდათ საფრანგეთის მისიის გაცილება თბილისამდე, სადაც ისინი 15 მაისს ჩავიდნენ.
      თბილისში ჩასული ფრანგები იმდენად მძიმე ფინანსურ მდგომარეობაში იყვნენ, რომ იძულებულნი გამხდარან პირადი ნივთები გაეყიდათ. გენერალ გარდანს კი ოფიციალურად უსესხია 2000 ჩერვონეცი ტორმასოვისაგან, რომელსაც მაშინვე დაუკმაყოფილებია „მოკავშირე სახელმწიფოს” წარმომადგენლის ეს თხოვნა. მთავარსარდალს სპარსეთში საფრანგეთის სრულუფლებიანი მინისტრისა და მისი მისიის მიღების შესახებ საგანგებო, უმაღლესი ხელისუფლების მითითებები ჰქონდა: იმპერატორ ალექსანდრე I-ის ბრძანებით, რომელიც ინფორმირებული იყო გარდანის სურვილის შესახებ, რომ თავის ამალასთან ერთადAსპარსეთიდან საფრანგეთისაკენ რუსეთზე გავლით წასულიყო, ფრანგები დიდი პატივისცემით უნდა მიეღო და ყოველმხრივი დახმარება აღმოეჩინათ გენერლისა და მისი ამალისათვის. გენერალ გარდანისათვიის კი იმპერატორის სახელით უნდა გადაეცა, რომ თუკი იგი პეტერბურგში მოისურვებდა გაჩერებას, იმპერატორს ეს მეტად ესიამოვნებოდა. არ არის გამორიცხული, რომ რუსეთის იმპერატორის დიდი ყურადღება საფრანგეთის მისიის მიმართ მხოლოდ ზრდილობით არ იყო ნაკარნახევი და რუსებს უშუალოდ ფრანგებისაგან სურდათ სპარსეთის შესახებ უფრო მეტი და სანდო ინფორმაციის მიღება.
      მთავარსარდალმა ტორმასოვმა ფრანგები დიდი პატივით მიიღო. მის მიერ გამართულ საზეიმო ვახშამზე, საფრანგეთის მისიის წევრებთან ერთად სტუმრად იყვნენ იმერეთის ყოფილი დედოფალი (2), რომელსაც მალე თავისი ვაჟი პეტერბურგის კოლეჯში სასწავლებლად უნდა წაეყვანა; საქართველოს უკანასკნელი ვალის, ერეკლეს შვილები – კათოლიკოსად დანიშნული პრინცი ანტონი (3) და პრინცესა მისი და; სომეხთა პატრიარქი და ერთი ქართველი სენიორი – გენერალ პრინც ბაგრატიონის ძმა. ამ სტუმართაგან არც ერთს არ ესმოდა არც ფრანგული და არც რუსული, მაგრამ ჩანდა, რომ ყველა შესანიშნავად ეწყობოდა ევროპულ სუფრას.
      შენიშვნა: 2. იგულისხმება იმერეთის მეფის, დავით II-ს მეუღლე ანა, მამუკა ორბელიანის ქალიშვილი. იგი თავის ვაჟთან, კონსტანტინესთან ერთად, 1810 წელს ჩავიდა რუსეთში (გონიკიშვილი, 1986, 135-136). კონსტანტინე ბატონიშვილი მონაწილეობდა 1812 წლის სამამულო ომში. დააჯილდოვეს ვლადიმირის ორდენით. მისი ვაჟები რუსეთში “იმერეტინსკებად” ან “ბაგრატიდ-იმერეტინსკებად” იწოდებოდნენ.
      შენიშვნა: 3. ანტონ II (1764-1827) – ერეკლე I-ის ძე, ერისკაცობაში თეიმურაზ ბაგრატიონი, აღმოსავლეთ საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი. 1811 წელს იგი რუსეთში გაიწვიეს, ცხოვრობდა ნიჟნი-ნოვგოროდში, დაკრძალულია იქვე, ხარების ტაძარში.
      ლეიტენანტ ტრეზელის ცნობები საქართველოს შესახებ. ლეიტენანტ ტრეზელის ვრცელი მოხსენებითი ბარათი – „Notice sur la Géorgie“– მეტად მნიშვნელოვანი წყაროა, რადგან თუ ზემოთ მოყვანილი ცნობები საქართველოს შესახებ ფრანგი აგენტების მიერ სხვათაგან მიღებულ ინფორმაციას ეყრდნობოდა, „Notice”-ი ძირითადად თვითმხილველის მიერაა დაწერილი. ამ ხელნაწერში დეტალურადაა აღწერილი საფრანგეთის მისიის წევრების მიერ გავლილი მარშრუტი ერევნიდან თბილისისა და გეორგიევსკის გავლით მოზდოკამდე. მოცემულია ცნობები ამ მხარეების ლანშაფტის, ჰავის, მდინარეთა ქსელის, გზების მდგომარეობის, დასახლებული პუნქტებისა და მოსახლეობის (რაოდენობა, ეროვნება, რელიგია, საქმიანობა) შესახებ. საგანგებო ყურადღება ეთმობა ამ ტერიტორიებზე მყოფი რუსეთის სამხედრო ძალების შეფასებას და ქართველებთან და მთიელებთან მათ ურთიერთობებს.
      „ტიფლისი ის პირველი ქალაქია, სადაც ხელახლა სიამოვნებით ვიხილეთ ევროპულ წესებთან მსგავსება. გაბეზრებულნი ორი წლის განმავლობაში ცხოვრებით აზიის მდუმარე ქალაქებში, რომელთა ვიწრო და უკაცერიელ ქუჩებში მხოლოდ შიშველი კედლების რიგია, დიდად გავიხარეთ ქრისტიანული ქალაქის ცხოვრებით და იმ ათასი რაღაცით, რაც ადრე ჩვენი ყურადღების მიღმა რჩებოდა ან მომაბეზრებელი გვეჩვენებოდა: საკვებით თუ იარაღით და საომარი აღჭურვილობით დატვირთული ურმების ხმაური, რამდენიმე ძვირფასი ეტლის სწრაფი მოძრაობა, ეკლესიების ზარების არათანაბარი ხმა, ხმაურიანი ბაზრები, სადაც ერთმანეთში არეულან ქართველები, სომხები, სპარსელები და უამრავი რუსი ჯარისკაცი, სიმღერები, ჯარის ნაწილების მუსიკა – სიახლის ეს უწესრიგო ნარევი სამშობლოს გვაგონებდა და ჩვენში უცნაურ ემოციას იწვევდა”.
      საგანგებო ყურადღებას იმსახურებს „Notice”-ის ბოლო თავი, სათაურით „რუსების მდგომარეობა საქართველოში”. სხვა ფრანგი აგენტების მსგავსად, ლეიტენანტი ტრეზელიც წერს საქართველოს ერეკლე II-ის მიერ 1783 წელს რუსეთთან ხელშეკრულების დადებას, აღა-მაჰმად-ხანის მიერ 1795 წელს თბილისის აოხრებას და ორივე სქესის მთელი ახალგაზრდობის სპარსეთში მონებად გაყვანას. ლეიტენანტის ცნობით, სპარსეთში მისი ყოფნის დროს ამ ტყვეების დიდი ნაწილი დაბალ თანამდებობებზე მსახურობდა მთავრობასა და ჯარში.
      კამილ ტრეზელის ცნობით, ქართველთა მთავარი ოჯახებისათვის გაზრდილი იყო საგანგებო უფლებები და თანამდებობები. მრავალი ე.წ. თავადი პენსიას იღებდა რუსეთის მთავრობისაგან. თბილისში დაარსებული იყო სემინარია და სამხედრო სასწავლებელი, რასაც გენერალი გარდანიც აღნიშნავდა. რუსეთის იმპერატორს დიდი ხარჯი ჰქონდა გაწეული ეტლების სავალი გზის გასაყვანად თბილისიდან მოზდოკამდე. საქართველოში ჩაყენებული რუსეთის ჯარი ყველაფერში მეტად დიდ ფასს იხდიდა; საკვები რუსეთიდან შეჰქონდა, მთელ თავის ფულს კი საქართველოში ტოვებდა. მთავრობა იმ ხარჯის მეათედსაც კი ვერ კრეფდა, რასაც ამ დაპყრობის შენარჩუნება მოითხოვდა.
      ყველა ამ უპირატესობის მიუხედავად, ქართველები მეტად მცირე მონდომებას ავლენდნენ თავიანთი ახალი სამშობლოს მიმართ. წარჩინებულთაგან მხოლოდ ორბელიანები, ციციანოვები და ბაგრატიონები ემხრობოდნენ რუსეთს, სხვები გრძნობდნენ, რომ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბების ნაცვლად, საქართველო რუსეთის იმპერიის პატარა პროვინცია ხდებოდა და მათი თავმოყვარეობა შელახული იყო ამ დამცირების გამო. რუსების მიმართ ქართველების ძალისხმევა იმდენად მცირე იყო, რომ რუსებს მხოლოდ 400-500 კაციანი ბატალიონის შექმნა შესძლებოდათ და ლეიტენანტის აზრით, მეტის შეიარაღებას ვერც ბედავდნენ. ამას გარდა, რუსებმა იცოდნენ, რომ ყველაზე უფრო მნიშვნელოვან პიროვნებებს არ ჰქონდათ შეწყვეტილი ურთიერთობა სპარსელებთან.
      ლეიტენანტის აზრით, სპარსელებს ჯერ კიდევ შეეძლოთ რუსებისთვის საქართველოს გამოგლეჯვა, თუკი ისინი ქართველებისათვის ძველი მთავრობის და უკეთ აწყობილი შიდა მმართველობის აღდგენის გარანტიის მიცემას მოინდომებენ, ქართველები კი სიამოვნებით აღადგენდენ იმ სუსტ კავშირებს, რომლებიც მათ სპარსეთის იმპერიასთან აკავშირებდათ.
      ოსმალეთში მყოფი ფრანგი კონსულების ზემოთ მოყვანილი ცნობებისაგან განსხვავებით, ლეიტენანტ ტრეზელის მოხსენებითი ბარათიდან ნათლად ჩანს საქართველოსა და ზოგადად კავკასიის მიმართ რუსეთის იმპერიის მიერ გატარებული პოლიტიკისადმი დადებითი დამოკიდებულება.
      Lieutenant Trézel’s data about Georgia. Lieutenant Trézel’s extensive report – „Notice sur la Géorgie” – is a very important source. This manuscript describes in detail the itinerary of the French mission from Yerevan to Mozdok via Tbilisi and Georgievsk, and the condition of the Russians in Georgia.
      Lieutenant Trézel draws a very live picture of Tbilisi. He writes that after two years of life in silent Asian towns Tbilisi was the first town the French saw some similarity to the European rules again. At the dinner party, arranged by General Tormassov for the French mission, were former Queen of Imereti together her son (1), Erekle II’s childrens – Prince Anton, appointed as Patriarch of Georgia, the Princess – his sister, the Armenian Patriarch and a Georgian Seignior – brother of the General, Prince Bagrationi. None of the guests understood neither French, nor Russian, but it was evident that everybody did well at the European dinner.
      P.S. 1 – Here is meant the daughter of the prince Mamuka Orbeliani Anna, a spouse of the King of Imereti David the Second (1784-1789). Their son – the prince Constantine was participating in the Patriotic war of 1812, and was awarded the Order of Vladimir. In Russia his sons were calles “Imeretinski” or “Bagration-Imeretinski”.
      Unlike the above mentioned notes of the French consules in the Ottoman Empire, it is clear from the report of Lieutenant Trezel that he has a positive attitude towards the Russian Empire’s policy, conducted in connection with Georgia and Caucasus in general.
      სოლომონ II-ის უკანასკნელი წერილი ნაპოლეონისადმი. 1810 წელს რუსების ტყვეობიდან ახალციხეს გაქცეული იმერეთის მეფე სოლომონ II (1789-1810), იმავე წლის დეკემბერში ერევანში ჩავიდა ფათჰ-ალი შაჰისათვის რუსების წინააღმდეგ დახმარების სათხოვნელად. შაჰმა იგი არ მიიღო, მაგრამ მცირე პენსია დაუნიშნა და ურჩია, რომ დასახმარებისათვის ოსმალეთის პორტასათვის მიემართა. სოლომონ II-მ მოახერხა და ერთი ადგილობრივი სომხის მეშვეობით იქ პატიმრობაში მყოფ ჟორჟ უტრეის 1811 წლის 6 იანვრით დათარიღებული წერილი გადასცა ნაპოლეონისათვის.


ნაპოლეონისადმი სოლომონ II-ის წერილის ფრანგული თარგმანის ფრაგმენტი (1811 წლის 6 იანვარი).
One section of french translations of Solomon the Second’s Turkishe letter to Napoléon (January, 6, 1811).
Archives du Ministère des Affaires étrangères, Mémoires et Documents, Russie, vol. 10, doc. 22.


      სოლომონ II-ის მთავარი სათხოვარი ნაპოლეონისაგან მის მიერ ადრე გაგზავნილ წერილებზე პასუხის მიღება იყო, ხოლო თუ საფრანგეთის იმპერატორს ვითარება არ მისცემდა საშუალებას ძალის მეშვეობით დაებრუნებინა კანონიერი მეფისათვის იმერეთის სამთავრო, სოლომონი იმედოვნებდა, რომ იგი აიძულებდა რუსეთის იმპერატორს, „რათა მისთვის ნებაყოფლობით დაებრუნებინა მისი წინაპრების მემკვიდრეობა“. თავისი ბიძის და ბიძაშვილის, ალექსანდრე და თეიმურაზ ბატონიშვილების მსგავსად, სოლომონიც „დიდი ნაპოლეონის ძლიერ მფარველობას აბარებდა თავის ბედს“.
      ოსმალეთს გადახვეწილი ერეკლე II-ის შვილიშვილის, იმერეთის უკანასკნელი მეფის ბრძოლა რუსეთის წინააღმდეგ ისევე ამაო აღმოჩნდა და ტრაგიკულად დასრულდა, როგორც სპარსეთს გაქცეული ალექსანდრე ბატონიშვილისა. სოლომონ II 1815 წლის 7 (19) თებერვალს, 43 წლისა გარდაიცვალა ტრაპიზონში.
      The last letter of Solomon II to Napoleon. In 1810, Solomon II, King of Imereti, having escaped Russian captivity arrived in Akhaltsikhe and then in Erevan to ask Fath-Ali Shah for help against Russia. The Shah did not receive him but Solomon was given a small pension and advised him to address Sublime Porte. With the aid of the local Armenian Solomon II delivered the letter addressed to Napoleon, dated January 6, 1810, to the imprisoned by Persians French chargé d’affaires in Persia, George Outrey. Solomon II still hoped that the French Emperor would force the Russian Emperor ‘to return his ancestors legacy to him’. Like his uncle and cousin, Princes Alexandere and Teimuraz, Solomon also ‘surrended the fate of his kingdom to Great Napoleon’s strong rule’.
      The last fight of Erekle II’s grandson, last king of Imereti, against Russia proved to be futile and ended tragically as well as that of Prince Alexandre, who fled to Persia. Solomon II died on 7 (19) February, aged 43 (2).
      P.S. 2 – Solomon the 2nd, whose name before enthronment was David (1772-1815), King of Imereti (1789-1810), son of Archil, - Solomon the First’s brother, and Elene, – Erecle the 2nd’s daughter. Solomon the 1st 1735-1784, king of Imereti – 1752-1784. Son of Alexander the 5th and Tamar, – Levan Abashidze’s daughter.
      საქართველოს საკითხი ინგლის-სპარსეთის დიპლომატიურ მოლაპარაკებებში (1809-1810 წწ.). სპარსეთიდან გენერალ გარდანის მისიის წასვლის შემდეგაც, 1809-1810 წლებში ინგლის-სპარსეთის დიპლომატიურ მოლაპარაკებებში, სპარსეთისათვის უმთავრესი საქართველოს საკითხი იყო. 1809 წლის 21 დეკემბერს ლონდონში დიდი ბრიტანეთის მეფესთან, გეორგ III-თან გამართულ აუდიენციაზე, სპარსეთის ელჩმა, მირზა აბულ-ჰასან ხანმა, სწორედ საქართველოს საკითხი დააყენა.
      ინგლისის მეფესთან გეორგ III-თან, ინგლისის საგარეო საქმეთა მინისტრთან მარკიზ უელსლეისთან და ირანში ელჩად დანიშნულ სერ გორ აუსლისთან ლონდონში წარმოებული მოლაპარაკებებისას სპარსელი ელჩი ინგლისელთაგან გამუდმებით მოითხოვდა "რუსეთისაგან თბილისის დახსნას", რაც "მისი უდიდებულესობა ირანის შაჰისათვის უპირველესი მნიშვნელობის საკითხი იყო". მარკიზ უელსლეის შენიშვნაზე, ინგლისელები სპარსელებს კიდევაც რომ დახმარებოდნენ რუსების განდევნაში თბილისიდან, მისი მოსახლეობა არ დაშოშმინდებოდა და მომზადებული იქნებოდა რუსების ხელმეორედ შესვლისათვის, შაჰის ელჩის შემდეგი პასუხი სპარსელთა ვერაგულ გეგმას ავლენს: "თუ სპარსელები მოახერხებენ ქალაქის განთავისუფლებას, მოსახლეობა აყრილი და ჩანაცვლებული იქნებოდა თბილისის დასაცავად მზად მყოფი მამაცი და ერთგული მოქალაქეებით".
      ინგლისის მთავრობა სპარსეთის მიმართ კვლავ თავის ნაცად და უცვლელ – დაპირებებისა და მოსყიდვის – პოლიტიკას აგრძელებდა, რითაც ხელს უწყობდა რუსეთ-სპარსეთის ომის პერმანენტულობას: გეორგ III თანახმა იყო, რომ სპარსეთის შაჰის მთავრობისათვის ყოველწლიურად 200 000 თუმანი ნაღდი ფული გადაეხადა და 30 000 თოფი და სხვა საბრძოლო იარაღი მიეცა. ამას გარდა, მირზა შაფი ლონდონში ატყობინებდა მირზა აბულ-ჰასან ხანს თეირანის კარის სურვილს, რომ ინგლისს სპარსეთში დაენიშნა უმაღლესი სტატუსის მქონე ელჩი, რომელიც მათ მხარეს წარმოადგენდა რუსეთთან მოლაპარაკებებისას მშვიდობის თუ ომის დროს. მირზა შაფის ვარაუდით, გამოცდილ დიპლომატს უნდა უზრუნველეყო სპარსეთისათვის თბილისისა და მისი შემოგარენის უეჭველი დაბრუნება. სპარსელი ელჩის მოლაპარაკებების უცვლელი თემა ლონდონში „თბილისიდან რუსების ევაკუაცია“ იყო. ამგვარად, ინგლის-სპარსეთს შორის წარმოებულ დიპლომატიურ მოლაპარაკებებში საკუთრივ თბილისს მიენიჭა მთავარი სტრატეგიული მნიშვნელობა: სპარსელებს სწორედ თბილისის „დაბრუნების“ შემთხვევაში მიეცემოდათ თავიანთი მუდმივი მიზნის – აღმოსავლეთ საქართველოს დაპყრობის – მიღწევის იმედი თუ შესაძლებლობა.
      საგულისხმოა, რომ თბილისი დღესაც იპყრობს აღა-მაჰმად-ხანის შთამომავალთა ყურადღებას. ყაჯართა ოჯახის ამჟამინდელმა მეთაურმა, ჩვენმა თანამედროვე პრინცმა ალი ყაჯარმა საგანგებო ნაშრომი მიუძღვნა თავის წინაპართა, ყაჯართა დინასტიის შაჰების ცხოვრებასა და მოღვაწეობას. ამ წიგნს ერთვის ერთადერთი ილუსტრაცია: მისი ყდა გაფორმებულია XX საუკუნის 30-იან წლებში ირანელი ფერმწერის მიერ საფრანგეთში შესრულებული ნახატით, რომელზეც გამოსახულია „ყაჯართა დინასტიის პირველი დიდი სუვერენი აღა-მაჰმად ხანი საქართველოს დედაქალაქის, ტიფლისის, აღებისას“. ამ სიუჟეტის შესახებ ავტორი შემდეგს წერს წიგნის პროლოგში: „სახლში, რომელსიც 30-იან წლენში ვცხოვრობდით, ჩემმა ბებიამ, სპარსეთის დედოფალმა მალექე ჯაჰანმა, მოჰამად შაჰის (4) მეუღლემ, ირანელ მხატვარს შეუკვეთა უზარმაზარი ტილო, რომელიც წარმოადგენს ჩვენი დინასტიის პირველ დიდ სუვერენს, აღა-მაჰმად-ხანს თბილისის, საქართველოს დედაქალაქის აღებისას. ეს ტილო მუდამ ჩვენ გვაქვს და მე ის ჩემს ახალ რეზიდენციაში გადავატანინე. აღა-მაჰმად-ხანს თავი მნახველისკენ აქვს მიმართული და ყველა იმავეს განიცდის, რასაც თავად მე განვიცდიდი ჩემს ბავშვობაში...“. ცხენზე ამხედრებული საჭურისი ხანის თბილისისაკენ მიმართული ხელი მეტად გვაგონებს ბონაპარტის ცნობილ ჟესტს დავიდის ტილოზე.


 

აღა-მაჰმად-ხანი – პრინც ალი ყაჯარის წიგნის ყდის ილუსტრაცია. ნაპოლეონი.
Agha Muhammad khan – An illustration on the folder of the book by Prince Ali Kadjar. Napoléon.


      სპარსეთისათვის საქართველოს „დაბრუნების“ მნიშვნელობას მოწმობს შემდეგი ცნობებიც. სერ ჰარფორდ ჯონსის საელჩოს ერთ-ერთი წევრი, შერიდანი, 1810 წლის 28 თებერვალს თავის დღიურში წერდა, რომ როდესაც სპარსეთში რუსეთის წარგზავნილმა, ბარონმა ვრედემ, მირზა ბოზორგს საფრანგეთთან კავშირის დარღვევა შეახსენა, ვეზირმა უპასუხა: „ის სპარსეთმა კი არ დაარღვია, არამედ საფრანგეთმა. ამ ხელშეკრულების აზრი საქართველოს დაბრუნება იყო. საფრანგეთს არ უნდა ან არ შეუძლია თავისი დანაპირების შესრულება. ჩვენ გადავწყვიტეთ, დრო არ დავკარგოთ და კავშირი ინგლისთან დავამყაროთ“. სპარსეთში 1812 წელს სერ გორ აუსლის მეთაურობით წარგზავნილი ელჩობის მდივანი, ჯეიმს მორიერი შემდეგს წერდა: „მირზა ბოზორგთან ჩვენი ერთ-ერთი შეხვედრისას (5), როდესაც განიხილებოდა (საკითხი), თუ რა სარგებლობა ჰქონდა სპარსეთისათვის საქართველოს, როგორც სამფლობელოს, ვეზირმა გააკეთა შენიშვნა, ჭეშმარიტად დამახასიათებელი აზიური ლოგიკისათვის. მან ხელი წვერზე ჩამოისვა და თქვა: ის უსარგებლოა, მაგრამ სამკაულია“ („This is of no use, but it is an ornament“). ამგვარად, ისტორიის ამ კონკრეტულ მონაკვეთში „ინგლისის მეფის გვირგვინის საუკეთესო მარგალიტის“ (6) – ინდოეთის – დაცვა, გარკვეულწილად სპარსეთის „სამკაულმა“ – საქართველომაც – იტვირთა.
      შენიშვნა: 4. მოჰამად ალი შაჰ ყაჯარი (21.06.1872-5.04.1925), სპარსეთის შაჰი 8.01.1907-16.07.1909 წლებში. მისი პირველი ცოლი, მალექე ჯაჰანი, ნასრედინ შაჰის ვაჟის, ქამრან მირზა ნავაბ ალ-სალთანას ქალიშვილი იყო.
      შენიშვნა: 5. ეს საუბარი შედგა 1812 წელს, რუსეთ-სპარსეთს შორის 1813 წლის 24 ოქტომბერს გულისთანის (ყარაბაღი) ზავის დადებამდე, რომლითაც დასრულდა რუსეთ-სპარსეთის პირველი (1804-1813 წწ) ომი.
      შენიშვნა: 6. „Лучшей жемчужины в короне английского короля“ (Шитов, 1933: 50-51).
      The Issue of Georgia in the Anglo-Persian negotiations (1809-1810). The issue of the restitution of Georgia to Persia was still actual during the negotiations carried out by Fath-Ali Shah’s Ambassador Mirza Abol Hassan Khan in London in 1809-1810. The constant subject of negotiations of the Persian ambassador in London was “the evacuation of the Russians from Tiflis”. If the Persians succeed in liberating the city, the population would be relocated and replaced by brave and loyal citizens determined to defend it”. Thus, in British-Persian diplomatic talks Tiflis got the primary strategic importance: the Persians would obtain the hope or possibility of attaining their main purpose – conquest of the Eastern Georgia in case of “returning” of Tbilisi.
      It’s important that Tbilisi even today attracts attention of the descendants of Agha-Muhammad-Khan. Our contemporary Prince Soltan Ali Mirza Kadjar – the Head of the Imperial Qadjar House, dedicated a special work to life and activities of his ancestors – shahs of the Kajar dynasty. This book has the only illustration: “Agha-Muhammad-khan, the first great sovereign of the Kajar dynasty is depicted while taking Tiflis, the capital of Georgia”. In the preface of the book the author writes following about this issue: “In the house, we lived in the thirtieth years of the 20th century, my grand mother Maleke Jahan, spouse of Mohammad shah (3), ordered to an Iranian painter a monumental picture, which represents Agha-Muhammad khan, the first great sovereign of our dynasty, while conquest of Tbilisi, the capital of Georgia. We have this picture always with us and I made transport it to my new residence. Agha-Muhammad-khan looks towards spectator and everybody feels the same I felt during my childhood...” The hand of the khan stretched towards Tbilisi reminds us too much the famous gesture of Bonaparte on the painting of David.
      P.S. 3 – Mohammad-Ali shah, Qajar (21.06.1872-5.04.1925), the shah of Persia during 8.01.1907-16.07.1909. Maleke Jahan, his first wife, was the daughter of Kamran Mirza nayeb As-Saltana, Nasreddin shah’s son.
      James Morier, the secretary of the English embassy, sent to Persia in 1810 under the guidance of Sir Gor Ousley, wrote following: „In one of our conferences with Mirza Bozorg, in which the utility of Georgia to Persia as a possession was discussed, he made a remark that was truly characteristic of an Asiatic logician. Taking hold of his beard, he said, “This is of no use, but it is an ornament“. Thus, in this short period of history the defense of India – the “best pearl of the King of England” from the possible Indian expedition of Napoleon via Persia, in a sense way was secured via Eastern Georgia or the former kingdom of Karla and Cachet, which was compared to an “ornament”, by the tutor and First Vizier of 'Abbas Mirza, Mira Boor.
      დასკვნა. 1807 წლის 4 მაისს საფრანგეთსა და სპარსეთს შორის ფინკენშტეინში დადებული სამოკავშირეო ხელშეკრულებამ, რომელიც არსებითად, სპარსეთსა და ევროპულ სახელმწიფოს შორის დადებული პირველი სამხედრო-პოლიტიკური შეთანხმება იყო, XIX საუკუნის დასაწყისში საქართველოს საერთაშორისო მნიშვნელობა შესძინა. საფრანგეთის იმპერატორის ამ ავანტიურას ფრანგი ისტორიკისი, ლეფევრ დე ბეკური უკვე სამი ათეული წლის შემდეგ, 1839 წელს, მეტად ობიექტურად აკრიკტიკებდა. ის წერდა: „ფინკენშტეინის ხელშეკრულება მიმართული იყო ინგლისელებისა და რუსების წინააღმდეგ. სპარსეთისათვის უმნიშვნელოვანესს, ლამის ერთადერთსა და აუცილებელს, წარმოადგენდა მუხლები საქართველოს შესახებ, დანარჩენი კი მხოლოდ ზედმეტი ტვირთი იყო. ნაპოლეონმა, როდესაც რუსებთან ტილზიტის ხელშეკრულებას მოაწერა ხელი, საერთოდ არ გაითვალისწინა ფინკენშტეინის მეოთხე მუხლი სპარსეთისათვის საქართველოს დაბრუნების თაობაზე“.
      Conclusions. The Franco-Persian Alliance Treaty, which in fact was the first military and political agreement between an European State and Persia at the beginning of the nineteenth century, attached to Georgia international importance. After three decades, in 1839, Lefebvre de Becours, the French historian, commented on this step of the Emperor of France as follows: “The Finkenstein Treaty was directed against England and Russia. The most precious, almost the only useful articles were about Georgia, the remainder was just the extra load (des charges). (...) While signing the Treaty of Tilsit with Russia, Napoleon did not take into consideration article 4 of the Finkenstein Treaty about returning Georgia to Persia”.


1807 წლის 4 მაისს საფრანგეთსა და სპარსეთს შორის დადებული ხელშეკრულების ფრაგმენტი.
Treaty of Alliance between France and Persia, May 4, 1807.
Archives du Ministère des Affaires étrangères, Correspondences Politiques, Perse, vol. 9, doc. 95.


      ნაპოლეონის და ფათჰ-ალი შაჰის ინტერესები ერთმანეთს ეწინააღმდეგებოდა და სხვადასხვა მხარეს იყო მიმართული: საფრანგეთის იმპერატორისა – სპარსეთის აღმოსავლეთით, ინდოეთში ინგლისელების წინააღმდეგ, სპარსეთის შაჰისა – თავისი ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთით, რუსების წინააღმდეგ. XIX საუკუნის დასაწყისში რუსეთი წინ მიიწევდა და თავგამოდებით იცავდა ამიერკავკასიაში მის მიერ უკვე დაპყრობილ ტერიტორიებს. ფინკენშტეინში სპარსეთთან ხელშეკრულების დადებისას, ნაპოლეონმა არ გაითვალისწინა, რომ რუსეთი კავკასიასა და კასპიისპირეთში, ხოლო ინგლისი ინდოეთში, თავიანთ პოზიციებს არ დათმობდნენ.
      While signing the Treaty with Persia in Finkenstein, Napoleon did not take into consideration that on the one hand Russia in the Caucasus and the Caspian Coast and on the other hand England in India would never give up their positions. It turned out that at Tilsit, Napoleon’s political goals also no more coincided with Fath Ali Shah’s plans and Persia and Georgia ended up as casualties of the Great Game between the European empires.

ირინე ნაჭყებია
ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის
გ. წერეთლის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტი,
ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნების ახალი და
უახლესი ისტორიის განყოფილების გამგე,
ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი.

Dr. Irina Natchkebia
Ilia State University G. Tsereteli Institute of Oriental Studies
Head of a Department of Modern and Early Modern History of the Middle East


* * *