|
XX საუკუნის თითქმის ყოველი დეკადა იყო ირანელი ხალხის დემოკრატიული აქტიურობის, ანტიფეოდალური, ანტიკოლონიური, ანტიმონარქიული შეუპოვარი ბრძოლის აღმავლობის და დამარცხების წლები.
ნახევრად კოლონიურ ქვეყანაში განხორციელებული 1905-1911 წლების რევოლუცია, ე. წ. "საკონსტიტუციო მოძრაობა", არის XX საუკუნის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ანტიფეოდალური და ანტიიმპერიალისტური რევოლუცია, რომელმაც მძლავრი ბიძგი მისცა რევოლუციურ მოძრაობას აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებში და სერიოზული საფრთხე შეუქმნა ინგლისურ კოლონიალურ ბატონობას ინდოეთში.
1907 წლის 31 აგვისტოს ხელი მოეწერა რუსეთ-ინგლისის ხელშეკრულებას ირანის გავლენის ზონებად დაყოფის შესახებ. ამრიგად, ირანის განმათავისუფლებელი მოძრაობა გაერთიანებული კოლონიური ძალების პირისპირ აღმოჩნდა.
პირველი მსოფლიო ომის დროს ნეიტრალური ირანის ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი ოკუპირებული იქნა ოსმალო თურქეთის, მეფის რუსეთის და ინგლისის მიერ, ხოლო ბოლშევიკების ემისრების ხელშეწყობით კასპიისპირა რაიონში შეიქმნა "გილანის საბჭოთა რესპუბლიკა" (1919-1921). ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონებში ძალას იკრეფდნენ ცენტრიდანული და სეპარატისტული ძალები. ყაჯართა კარის ძირდამპალ ადმინისტრაციას არ ჰქონდა ძალა და უნარი დეზინტეგრაციული ტენდენციების დაძლევის.
ერთი მნიშვნელოვანი მომენტიც არის გასათვალისწინებელი: ირანის ჩრდილოეთით ძალას იკრეფდა საბჭოთა რუსეთი, რომელსაც, ინგლისელების აზრით, გარკვეულ ვითარებაში შეეძლო შეექმნა პრობლემები დიდი ბრიტანეთის კოლონიური ბატონობისთვის ინდოეთში. გარდა ამისა, ინგლისს ფრიად მნიშვნელოვანი ეკონომიკური და პოლიტიკური ინტერესები ჰქონდა ირანის სამხრეთ-დასავლეთის რეგიონში, სადაც იგი ფლობდა ნავთობამოსაღებ და ნავთობგადამმუშავებელ სიმძლავრეებს. ამრიგად, ირანის ტერიტორიის "სანიტარიულ ჯებირად" ქცევა საშურ ამოცანად იქცა რეგიონში.
საჭირო იყო მიზანმიმართული, ენერგიული ლიდერი, რომელიც რეფორმების განხორციელებისა და სათანადო ინფრასტრუქტურების შექმნის მიზნით ჩაატარებდა ქმედით ღონისძიებებს, რის შედეგად დაშლის პირამდე მისულ ირანს გარდაქმნიდა ცენტრალიზებულ, ეფექტური აღმასრულებელი აპარატის მქონე სახელმწიფოდ.
ამ მოთხოვნებს სრული მოცულობით აკმაყოფილებდა რუსი სამხედრო ინსტრუქტორის, გენერალური შტაბის პოდპოლკოვნიკის ალექსი დომანტოვიჩის მიერ 1878 წელს შექმნილი ყაჯართა ირანის ერთადერთი რეალურად ქმედითუნარიანი სამხედრო შენაერთის, ე. წ. "სპარსეთის კაზაკთა ბრიგადის" წიაღში მხედრობის ხელმძღვანელად ჩამოყალიბებული რეზა-ხანი, რომელმაც 1919-20 წლებისთვის მიაღწია "ბრიგადის" მეთაურის თანამდებობას.
ამრიგად, რეგიონში ინგლისელების სტრატეგიული ბანქოს თამაშში "ფსონის" ოპტიმალური ვარიანტი ნაპოვნი იყო.
1921-1924 წლებში რეზა-ხანი გახდა თავდაცვის მინისტრი, პრემიერ-მინისტრი, დაამყარა წესრიგი დედაქალაქსა და მეამბოხე პროვინციებში, შეხვდა შიიტური სასულიერო წოდების მესვეურებს ქ. ყუმში და ქ. ნაჯაფში (ერაყში), დაარწმუნა "ბაზრის" თავკაცები და შიიტური თემის მესვეურები, რომ ირანი არ ივლის იმ გზებით, რომელიც ბოლშევიკებმა ანდა ათათურქმა აირჩიეს. მთავარი მიზანი არის ძლიერი სახელმწიფო სტრუქტურების შექმნა და ტერიტორიული მთლიანობის დაცვა. პარლამენტისა და ინტელიგენციის დიდმა ნაწილმა გაიზიარა რეზა-ხანის სტრატეგიული გეზი. ამასობაში რეზა-ხანმა აჰმად შაჰ ყაჯარი ევროპაში "გაისტუმრა".
ზემოთ აღნიშნულის ლოგიკური ფინალი იყო ყაჯართა თურქულენოვანი დინასტიის არსებობის შეწყვეტა, ფეჰლევიანთა (შეადარე ქართ. ფალაური). დინასტიის დაფუძნება და 1925 წელს რეზა-შაჰის ინაუგურაციის საზეიმო ცერემონიალის გამართვა.
თეირანის რუსული ბანკის თანამშრომელი, სპარსული კლასიკური ლიტერატურის ნიმუშების შესანიშნავი მთარგმნელი ამბაკო ჭელიძე აღნიშნავს: "ყოფილმა ქართველმა კომერსანტმა ა. ხოშტარიამ ახალ შაჰს მიუძღვნა იტალიური ხელოვნების მარმარილოს ქანდაკებები, რომელიც დიდ ღირებულებას შეადგენდა. რეზა-შაჰმა კომერსანტს მადლობა გადაუხადა და დასძინა: – მე ჯერ ისეთი სასახლე არ მაქვს, რომ ასეთი ძვირფასი ნივთები დავალაგო, მალე ავაშენებ ახალ სასახლეს და როდესაც ამ ქანდაკებებს შიგ მოვათავსებ, ნადიმზე შენც დაგპატიჟებო (ექვსი წელი სპარსეთში, თბ. 1964, გვ. 41).
აკაკი ხოშტარიას ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესახებ დიდი ლიტერატურა არის შექმნილი, აქ ჩვენ ძალიან მოკლედ შევეხებით მხოლოდ ზოგიერთ საკითხს. XIX საუკუნის ბოლოს და მეოცე საუკუნის პირველ მეოთხედში რუსეთის იმპერიის სინამდვილეში ქართველ მეწარმე-მეცენატთა შორის ანალიტიკური მახვილგონივრულობით, ფართო თვალსაწიერით, აზარტული გატაცებით, პროექტების და ქმედებათა ფანტასტიკური მასშტაბურობით გამოირჩეოდა აკაკი მეთოდეს ძე ხოშტარია (1887-1932). მისი საქმიანობის ძირითად ასპარეზს წარმოადგენდა სამხრეთ კავკასია (განსაკუთრებით ბაქო), თურქეთი და ძირითადად ირანის ჩრდილო რაიონები. ზურაბ ავალიშვილის შეფასებით, აკაკი ხოშტარია იყო "ამერიკული ყაიდის" ბიზნესმენი.
ჩვენი წერილის თემასთან დაკავშირებით ის ფაქტია საგულისხმო, რომ აკაკი ხოშტარიას ახლო ურთიერთობა ჰქონდა მმართველ ყაჯართა დინასტიის პირველ პირებთან და სახელმწიფო აპარატის მაღალი რანგის მოხელეებთან. და აი პარადოქსი, ყაჯართა დინასტიის დამაქცეველის რეზა-ხანის გამეფების ცერემონიალის დროს აკაკი ხოშტარიას ეძლევა საშუალება ახალ გვირგვინოსანს მიართვას იტალიიდან ჩამოტანილი ძვირფასი საჩუქარი. ცხადია, ქმედითი და წონადი შუამდგომლობისა და დახმარების გარეშე ყაჯარებთან დაახლოებულ ქართველ ბიზნესმენს ვერ მიესვლებოდა რეზა-შაჰთან და ახალი შაჰიც, რასაკვირველია, არ გამართავდა მასთან თითქმის შინაურულ საუბარს.
აღძრულ საკითხზე ცალსახა პასუხის გაცემისთვის ჩვენ არ გვაქვს დამამტკიცებელი საბუთი. ჩვენ მხოლოდ შეგვიძლია გამოვთქვათ ვარაუდი, რომელიც თავსდება აკაკი ხოშტარიას XX ს. 20-იანი წლების ცხოვრებისა და შესაძლებლობების ლოგიკურ "ჩარჩოებში".
აკაკი ხოშტარიას მოღვაწეობა დაემთხვა მეტად რთულ და შფოთიან პერიოდს: რუსეთისა და ირანის რევოლუციებს, პირველ მსოფლიო ომს, თებერვლისა და ოქტომბრის რევოლუციებს, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შექმნასა და ბოლშევიკების მიერ მის დამხობას. ყველაზე დიდი დანაკარგი გახლდათ 1921 წელს საქართველოში აკაკი ხოშტარიას უძრავი ქონების კონფისკაცია, განსაკუთრებით კი საბჭოთა რუსეთსა და ირანს შორის 1921 წელს ხელმოწერილი ხელშეკრულების შესაბამისად რუსეთის მიერ მეფის რუსეთის აქტივებსა და ვალებზე უარის თქმის შემდეგ ირანში რუსეთის მოქალაქეებისათვის კონცესიების, საავტომობილო და რკინიგზის მაგისტრალების, ბანკებისა და სხვა ქონების ჩამორთმევა.
1924 წელს გარდაიცვალა ბატონი აკაკის მეუღლე ქალბატონი მინადორა. ირანის ისლამური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ქართული სასულიერო ხუროთმოძღვრების ერთადერთი ნიმუში გახლავთ – მინადორა ხოშტარიას (1881-1924) სამლოცველო და აკლდამა თეირანის დულაბის მართლმადიდებლურ რუსულ სასაფლაოზე. ამ ნაგებობის დამპროექტებელი უთუოდ განათლებული ხუროთმოძღვარი იქნებოდა, რომელიც ზედმიწევნით იცნობდა ქართული შუასაუკუნეობრივი ხუროთმოძღვრების კანონებს.
1921 წელს შექმნილი სამართლებრივი, ფინანსური პრობლემების გარდა იმ პირობებში, როცა აკაკი ხოშტარიას საკმაოდ "გრილი" ურთიერთობა ჰქონდა საბჭოთა საქართველოს ხელმძღვანელობასთან, მას გაუჭირდებოდა სასულიერო დანიშნულების ნაგებობის აშენების მიზნით საბჭოთა საქართველოდან ხუროთმოძღვრების ჩამოყვანა ირანში. თუ აკაკი ხოშტარიამ ირანში არსებული სახუროთმოძღვრებო რესურსი, მაშინ მინადორა ხოშტარიას აკლდამის დამპროექტებელი და მშენებელი მხოლოდ ნიკოლოზ მარკოვი შეიძლება ყოფილიყო.
ასეთი ვარაუდის საფუძველს გვაძლევს შემდეგი: ნიკოლოზ ლევის ძე მარკოვი (1882-1957) დაიბადა და გაიზარდა თბილისში გიმნაზიის დირექტორის ოჯახში. 1910 წელს მან დაამთავრა პეტერბურგის სამხატვრო აკადემიის არქიტექტურული განყოფილება, ხოლო 1914 წელს პეტერბურგის უნივერსიტეტის აღმოსავლეთმცოდნეობის ფაკულტეტი სპარსული ენის სპეციალობით, რის შემდეგ იგი გაანაწილეს კავკასიის ფრონტზე. 1917 წელს მას ჰქონდა ინჟინერ-კაპიტნის წოდება. მალე მან დაიწყო სამსახური ირანის ე.წ . სპარსეთის "კაზაკთა ბრიგადაში", რომლის მეთაური იყო ვიცე-პოლკოვნიკი რეზა-ხანი. ნ. მარკოვმა დაამყარა ახლო მეგობრული ურთიერთობა რეზა-ხანთან და მალე დაიკავა "ბრიგადის" შტაბის უფროსის თანამდებობა. ჯარში სამსახურს ნ. მარკოვი უთავსებდა არქიტექტურის დარგში ნაყოფიერ მოღვაწეობას. ირანის შეიარაღებული ძალების გენერალი ნიკოლოზ მარკოვი გარდაიცვალა თეირანში და დაკრძალულია დულაბის მართლმადიდებლურ რუსულ სასაფლაოზე.
ნიკოლოზ მარკოვმა დააპროექტა და ააშენა შვიდი მეჩეთი, ირანის ფინანსთა, თავდაცვის, იუსტიციის სამინისტროების შენობები, მთავარი ფოსტა, იტალიის საელჩო, რუსების, სომხების და ასირიელების ეკლესიები, რამდენიმე სკოლა და მრავალი სხვა. ნ. მარკოვის შემოქმედებითი მეთოდის ძირითადი ნიშან-თვისება გახლდათ მაღალი პროფესიონალიზმი და, რაც მთავარია, მის მიერ დაპროექტებული და აშენებული ობიექტები სრულ შესაბამისობაშია კონკრეტულ ეროვნულ და კონფესიურ თავისებურებებთან. სწორედ მას, თბილისში დაბადებულსა და გაზრდილს, მაღალი რანგის ხუროთმოძღვარს შეეძლო "ქართულ სტილში" აეგო მინადორა ხოშტარიას აკლდამა.
დიდია ალბათობა იმისა, რომ რეზა ფეჰლევისთან დაახლოებულმა პირმა რეზა-ხანის ბრიგადის შტაბის უფროსმა ნიკოლოზ მარკოვმა, რომელიც ქ-ნი მინადორას აკლდამის აშენების შემდეგ უთუოდ ახლოს დაუმეგობრდა აკაკი ხოშტარიას, გაუწია მას შუამდგომლობა ახალი მეფის წინაშე.
|
